25691 S6300671

działań w świecie istot nadprzyrodzonych (tak było w klasycznym sie greckim i rzymskim).    ^

Nieostrość granicy dzielącej metaforę antropomorficzną od pers₀Jf kacji stanowi jeszcze jeden dowód na poparcie tezy Reddy’ego, że fora powstaje w określonych warunkach referencjalnych. Jest ona najj wyraźna, na ile dana sytuacja referencjalna jest wyrazista dla odbiorcy, k na ile zna on przedstawiany świat Świat kreowany w tekście literach nie zawsze jest wystarczająco jednoznacznie ukazany,, by wypowie^ mówiące o tym świecie mogły uzyskać w odbiorze jeden ostateczny sej.

*

* *

Reliktem archaicznego myślenia mającym swoje przedłużenie w meą foryce są też wyrażenia narzędnikowe określane przez niektórych badacn mianem metamorfoz¹. Reprezentują one z jednej strony zleksykalizowj. ne (zadwerbializowane) elementy frazeologiczne utrwalone w języku w m. dzaju patrzeć wilkiem, płynąć żabką, spadać kamieniem w dół, z drugiej, żywe ujęcia metaforyczne, i wreszcie z trzeciej — wyobrażenia fant* styczno-mitologiczne rozumiane dosłownie. W tym ostatnim, a zarazem historycznie podstawowym znaczeniu wyrażają one momentalne — na prze. ciąg wykonywania pewnej czynności — utożsamienie się danego podmira z inną istotą lub przedmiotem, o których wiadomo, że daną czynność wy. konują w sposób szczególny i że jest im ona przyrodzona jak ptakowi lot Ze względu na rolę tych wyrażeń we frazeologii poetyckiej - zarówno w znaczeniu metaforycznym, jak i metamorficznym (stanowiącym pogłos dawnych wyobrażeń totemicznych) — omówimy w tym rozdziale wszysfe kie typy użyć tych zwrotów, choć ich użycia zleksykalizowane należą do grupy „metafor językowych” opisanych poprzednio w pierwszej części tego rozdziału. Do łącznego omawiania tych wyrażeń zmusza niejako sytuacja badawcza, ponieważ w pracach innych autorów, których glos'

/

chcemy tu przywołać, różne znaczenia tych zwrotów omawiane bywały łącznie. Taki opis sprzyjać też może uchwyceniu pewnej „migotliwości” znaczeniowej tych wyrażeń, co odnotowywaliśmy też w wielu innych wypadkach funkcjonowania metafor.

Wokół omawianych konstrukcji narzędnikowych nagromadziło się wiele znaków zapytania i sprzecznych interpretacji. Czerkasowa wymienia je jako jedną z postaci konstrukcji porównawczych wyrażonych środkami- syntak-tycznymi^{2 3}. Jako przykład podaje zwrot patrzeć wilkiem. Jej zasadniczą tezą jest niesprowadzalność metafory do porównania, choć oba te zjawiska uważa za bliskie znaczeniowo. Zwraca uwagę, że porównanie uzyskuje znaczenie dzięki środkom gramatycznym - w interesującym nas wypadku dzięki fomue narzędnikowej. Użyte w porównaniu słowa zachowują swe znaczenie.

W podobnym kierunku idą rozważania Anny Wierzbickiej⁴. Rozpatruje ona znaczenie rosyjskich konstrukcji narzędnikowych — m. in. ze Stówa o wyprawie Igora: „kukułką polecę przez Dunaj"⁵. Przypisuje im eksplikację semantyczną właściwą porównaniom:

Mówię: wyobraź sobie Y (IN)⁶

ponieważ chcę, żebyś mógł sobie wyobrazić X.

Zastanawia się też, czy nie należy jej odwzorować w pełniejszy sposób formułą:

Coś można powiedzieć o X co powinno być powiedziane o Y (IN).

Mówię: wyobraź sobie Y (IN),

ponieważ chcę, żebyś mógł sobie wyobrazić X,

nie dlatego, żebym chciał coś powiedzieć o Y (IN).

417

1

Termin W. W. Winogradowa (por. O poezji Anny Achmatowej, w: Poctika russhj litieratury, Moskwa 1976, s. 411). Określenie to podejmuje m. in. N. D. Arutiunowt* por. jej studium Jazykowaja mietąfora, op. cii. (Interesujący nas fragment zawarty jes w „Tekstach”. 1980. z. 6).

2

Por. J. T. Czerkasowa, Próba lingwistycznej interpretacji tropów (Metafora), s. 267.

3

¹²³    Por. The Casefor Surface Case, Ann Arbor 1980, rozdz. Instrumentąl ofCompar-

4

sion, s. 86-87.

5

   Interpretacja tego zdania komplikuje się ze względu na fakt, iż jak podaje Czerkasowa (op. cit., s. 263) - kukułka jest w rosyjskim folklorze symbolem tęskniącej kobiety. Nie jest tu więc obojętne, z czym porównuje się wypowiadająca te słowa Jarosławna. Nie chodzi o sam fakt posiadania przez ptaka skrzydeł i możliwości przedostania się przez rzekę.

6

   Symbol Y (IN) oznacza przedmiot wyrażony rzeczestMfcifiSDnftkfiflKSwłę&u.