29547 Image (38)

⁽)2    #' ANNA DYMMKI

tekstów w określonym czasie, o tekstach dostępnych lub niedostępnych w danej społeczności, ukazują zasoby najbardziej poczytne i te spotykające się z nikłym odzewem, ewentualnie zakazane. Pośrednio świadczą o tym nakłady, wznowienia lub ich brak (chociaż nie zawsze spowodowane zanikiem czytelniczego zaintere sowania), ucieczka do ośrodków wydawniczych poza kontrolą, wydania pirackie itd. W materiałach tego typu napotykamy luki - brakuje kompletnych informacji

0    wydawnictwach tanich, książkach zaczytanych; niezwykle trudno też zrekonstruować zasób książek i czasopism pisanych ręcznie, stanowiących w XIX w. uzupełnienie tekstów drukowanych. Oddzielnych zabiegów wymaga rekonstruk cja tekstów zakazanych i ich obieg w społeczeństwie. Jednak nawet nie do końcu kompletne dane dają wyobrażenie o zestawie potencjalnie dostępnych tekstów, szczególnie jeśli uwzględnimy nie tylko ofertę oficyn krajowych, ale i publikacje napływające z ośrodków zagranicznych. Jak pokazują na przykład inwentarze domowych księgozbiorów w XIX w., książki obce stanowiły w wielu przypadkach istotną część zbiorów ówczesnej inteligencji i ziemiaństwa.

Szczególnie ważnym źródłem są katalogi biblioteczne, które dają świadectwo użytkowania książki przez instytucje i prywatnych właścicieli¹. O konsumpcji książek i czasopism mówią także spisy subskrybentów wymieniające osoby, rzadziej instytucje, które uiściły przedpłatę na planowane przedsięwzięcia wydawnicze. Przez prenumeratę rozprowadzali wydawcy poczytne i modne powieści, literaturę podróżniczą; był to też sposób pozyskania środków na dziełu obszerne i kosztowne, na cieszące się znacznym zainteresowaniem społecznym opracowania historyczne, potrzebną w wybranych środowiskach książkę fachową z różnych dziedzin (na przykład medycyny lub techniki) oraz podręczniki

1    czasopisma. Spisy prenumeratorów, często zamieszczane w wydanych książkach i czasopismach, poniekąd jako forma promocji, zachowane w części egzemplarzy, informują o aktywniejszej części publiczności czytelniczej szczególnie / pierwszej połowy XIX w.^{2 3} Lepiej rozpoznane są spisy prenumeratorów książek i czasopism wydanych w Królestwie Polskim, w guberniach zachodnich, nalomiast tylko fragmentarycznie - w Galicji i prowincjach pruskich. Spisy subskrybentów ukazują z reguły zamożniejszą część społeczności czytelników^|(). Niewątpliwie istotną rolę w poznaniu obiegu książki odgrywają też wspomniane już katalogi księgarskie⁴ i księgarskie ogłoszenia prasowe o charakterze reklamowym.

/milln tworzone przez osoby prywatne: u ipomnienia, pamiętniki, korespondencja, listy do redakcji

W i/ną grupę źródeł do badań historii czytelnictwa stanowią materiały tworzo-itt i *• • /1 isohy prywatne, przede wszystkim na potrzeby własne, rzadziej - z myślą u mi ni/yin gronie odbiorców. Dokumenty osobiste stanowiązasób zróżnicowany, Hl> h\iiu iryeznic społecznie rozmieszczony i wymagający użycia specyficznego igm »iu krytycznego. Trudne do ustalenia są sprawy reprezentatywności zacho-nm li zasobów. Bogate i zróżnicowane gatunkowo dokumenty osobiste stano-- tl, |u /cdmiot refleksji metodologicznej socjologów, literaturoznawców, histo-lim Przypomnę, że już Florian Znaniecki podkreślał znaczenie dokumentów • •hi i\ cli, przede wszystkim pamiętników, w badaniach indywidualnych postaw i ii Ii uwarunkowań społecznych, uznając owe dokumenty za szczególnie waż-n , hp materiału socjologicznego²¹. Pamiętniki były także przedmiotem badań m Ib*znawczych i bibliologicznych, a ich przydatność do badań czytelnictwa u* II i* dano wielokrotnie²². Oczywiście, źródła pamiętnikarskie mają też wiele ....... mik ntów. Przykładowo, Zbigniew Wojtkowiak, zajmując się problemami

•    ' * llkacji i interpretacji pamiętników, zwracał uwagę na przywoływanie w oso

i-h wspomnieniach (zwłaszcza w wątkach retrospektywnych) relacji innych

•    I* posiłkowanie się poglądami zaczerpniętymi z literatury, stąd też wzywał i* < /.ogólnej wnikliwości przy analizie tekstów wspomnieniowych ’ V Jak I wici ii i Mu hcllc Pcrrot: „Korespondencja rodzinna i literatura »osobisla« (dzienniki imIsiuiic, autobiografie, pamiętniki) - niezastąpione świadectwa nie stanowi,|

Inak >prawdziwych« dokumentów życia prywatnego. Podlegają one zasadom mu*// mreTi i autoreżyserii, które wyznaczają sposób przekazu i poziom /a u iii 1*1 w nich fikcji. Nie ma rzeczy mniej spontanicznej niż list, mniej przejrzy i l 111/ autobiografia, mająca tyle skrywać, co odsłaniać¹¹²⁴. Niemniej pamięt

•    ••ki wspomnienia pozwalają zrekonstruować poglądy, wyobrażenia, działania, p** * /*, su sposoby odbioru i trzeba podkreślić, że wymienione źródła nabierają •I*.. nie szczególnego znaczenia. W świetle aktualnych trendów w badaniach urn ueyjnych źródeł historycznych, badaniach nad mentalnością i mikrohistorią,

•    iw igi o braku „obiektywizmu” tracą na znaczeniu. Historycy pod wpływem an-i«< .polog,ic/nych teorii zwracają uwagę, że zarówno ustne, jak i pisemne przekazy

¹ W Thomas, F. Znaniecki, Chłop polski w Europie i Ameryce, t. 3, Warszawa 1976, s. 8.

W Czapliński, Pamiętnik jako źródło dla historyka nowożytnego, „Pamiętnikarstwo Pol ■-Mi 2. 1972, m 2, s. 2 7; A. Cieński, Z dziejów pamiętników w Polsce, Opole 2002, s. 31 40;

.u Meiski, Pamiętnik jako źródło badań czytelnictwa, „Studia o Książce” 6, 1976, s. 4 20; idem, • \ tania Polaków w XX wieku, Warszawa 2000, s. 14 16; K. Bednarska-Ruszajowa, Biblioteki i Clij ki w pamiętnikach polskich XVIII XX wieku, Kraków 2003, s. 134 136.

'' Z Wojlkowiak, O klasyfikacji i interpretacji pamiętników. Uwagi i propozycje, „Studia tńdłoKMWCZ§^M 25, 1980, s. 163 178.

¹ Historia życia prywatnego, t. 4. Od rewolucji francuskiej do I wojny światowiy, red M Porrot, Wrocław 1999, u. I I.

1

K. Migoń, Dawne katalogi biblioteczne jako źródło wiedzy o kulturze książki, „Roczniki Riblioteczne” 49, 2005, s. 301-310.

2

^I<s A. Dymmel, Listy prenumeratorów jako źródło do badań historii czytelnictwa, [w:] Instytucje publiczność sytuacje lektury. Studia z historii czytelnictwa, t. 4, red. J. Kostecki, Warszawa 1992, s. 71-87.

3

^|l> R. Darnton, History of reading, | w:] New Perspectives..., s. 163 164.

4

⁰ Na przykład Ił. Rusińska-Ciicrtych, Księgarnia Karola Bogusława Ijo/fo we Lwowie w la tach 1780 I829_s „Acta Univcrsitatis Wratislayicnsis. BibliotekoznuwMlwn M 2000, s. 37 94.