32669 img021 (64)

•I

•I

344

U m berto Eco

Piszącemu te siewa wydaje się, że większość figur retorycznych, a zwłaszcza metafora, przyciąga uwagę dlatego, że narusza zasadę jakość i, nakazującą mówić zawsze prawdę lub też zakładać, że mówi się prawdę. Jak już powiedzieliśmy⁸⁹, dany trop, jeśli zrozumie się go w jego znaczeniu dosłownym, mówi coś, co nie może zostać odniesione w wiarygodny sposób do świata możliwego, w który wierzymy: trzeba szukać drugiego znaczenia i znaleźć je. Nie znajdujemy się jeszcze w obszarze mgławicy symbolicznej. Potrzebne jest naruszenie trzech innych reguł: bądźirnmppJiBntBiyfeątłżjaaał-ipiąiy, inów-U-iko-t ii. czepu wymagają dane-okolicznoicmkonuriiilcacypie. Kiedy reguły te, zostaną pogwałcone i można się domyślić, źe nie stało się tak z powodu błędu, pojawia się i m p i i k a t u r a i próby odgadnięcia, co mówiący chciał „dać do zrozumienia". Nie wszystkie implikatury odsyłają do trybu symbolicznego, lecz uważa się, że każde jego pojawienie się w kontekście artystycznym przyjmuje początkowo formę implikatury. Implikatura konwersacją na pojawia się po prostu wtedy, gdy odpowiedź nie satysfakcjonuje w rozsądny sposób żądania zawartego w pytaniu. Nie można wykluczyć, że również do implikatury konwersacjąnęj wprowadzony może być tryb symboliczny, lecz zdarza się to rzadko. Natomiast implikatura tekstowa może rozwinąć się na dwa sposoby. Z jednej strony odtworzyć w tekście implikaturę konwersacyjną, popychając odbiorcę do podjęcia inferencji, albo też nazwać i opisać przedmioty i działania, których obecność w danym kontekście wydaje się - z punktu widzenia dosłownego - niepotrzebna, zbędna, niespójna, przesadna. Coś nie pasuje do „scenariusza", którego oczekiwaliśmy. Kiedy mistrz zen, w odpowiedzi na pytanie, czym jest życie, podnosi kij, domyślam się w tym geście implikatury niemieszcząeej się w normalnych scenariuszach (zapisanych w encyklopediach). Muszę założyć, że kij ów nie oznacza odmowy odpowiedzi (jest pozbawiony znaczenia), lecz że z n a c zy w inny sposób, jest odpowiedzią, tyle tylko że chodzi o gest, który mogę wypełnić rozmaitymi znaczeniami, prawdopodobnie niemożliwymi do objęcia pojedynczą interpretacją. Odpowiedź pozbawiona znaczenia doprowadziła mnie do trybu symbolicznego, muszę rozpocząć poszukiwanie innego znaczenia.

W ten sposób rozwija się implikatura tekstowa prowadząca do trybu symbolicznego. Opisuje mi przedmiot, który wdanym kontekście, gdybyśmy chcieli przyjąć normalny scenariusz, nie powinien zajmować miejsca, jakie zostało mu p r z y p i s a n e. Albo opis nie jest wiarygodny, albo zajmuje więcej miejsca, niż powinien, albo też ma charakter dwuznaczny, co utrudnia percepcję przedmiotu (efekt, o b-c o ś c i). W rezultacie „węszę” tryb symboliczny: opisany prz&dmioŁ-Ki u s i spełniać. jakaś funkcję.cpifanU:zna.

³⁵ Por. sekcję 2.4.

Stefan przyłapał się na obserwowaniu na prawo i lewo przypadkowych słów. bezmiernie zdumiony, iż po cichu ogołociły się ze swego bezpośredniego znaczenia, nż wreszcie każdy, nawet najbardziej banalny szyld sklepowy wydal mu się tajemnym zaklęciem...¹'

Tworzyć epifanie znaczy „pochylać sie nad rzeczami ohecnvmi_l b»r»¹nieis7r»mi i kształtować je tak hv..hvstrainteligpnp_|jfl_| pn(r;if]ła przeniknąć w gluh ich nie wyrażonego jeszcze znaczenia”⁸⁵. Przedmiot odsyła, do mgławicy znaczeń, które nie mogą zostać przełożone (przekład zabija epifanię, inaczej mówiąc, epifania, aioże hyć interpreł.ownna na nie^fcnćcgaBia-ańala-annsnhćw pod warunkiem że żadna interpretacja nie zostanie uznana za ostateczną). Otóż przedmiot, który się epifanizuje, nie ma ku temu żadnego uzasadnienia z wyjątkiem Taktu, że uiegl epifanizacji. Aby stało się t.o możliwe, musi zostać umiejscowiony strategicznie w kontekście, który z jednej strony ukazuje go jako istotny, z drugiej zaś jako nie przystający do scenariuszy zarejestrowanych w encyklopedii. Funkcjonuje jako symbol, jest jednak symbolem p rywa t n y tn: znaczy jedynie w danym kontekście i z p o w o d. u danego kontekstu. „Dziewczę ptak” Joyee’a, „blok studzienny" Montalego, strach wyrażony w „garści prochu” Eliota nie odsyłają do ustanowionego wcześniej przez jakąś mitologię systemu symboli, sytuują się poza systemem, czy też tworzą system, jedynie z innymi przedmiotami, i zdarzeniami tekstu, w którym się pojawiają? Zacytowane w oderwaniu od tekstu, tak jak w tym wypadku, nie są już symbolami, lecz . etykietkami, chorągiewkami, pinezkami z kolorową główką, odsyłającymi do pozycji symbolicznych już doświadczonych i których można jeszcze doświadczyć. Nie mają nic wspólnego z Krzyżem, Mandalą, Sierpem i Młotem. Mogą funkcjonować jako koagulatory ! snobistycznego porozumienia (my, którzy wiemy, do czego odsyła wzmianka o m a g d a-1 e n c e...), pozbawione są jednak mocy, która cechuje symbole mitów i rytuałów.

Na tym właśnie polega i c h całkowicie zlaicyzowany chara k f; e r. ; Są one świeckie w potrójnym sensie: przede wszystkim dlatego, źe nieuua,ją-zdoioaści j iistau£m'iiinifl spolRc:zimJJk&nl,rftłt-inrnożdi«d,cnia.jnaiumłkn’,i.i.wladzv (chyba że nastąpi to, jak już powiedzieliśmy, dzięki kręgowi interpretatorów o takim samym poziomie cha ryzmy); następnie dlatego, że z. racji .syzojęj.prywiatrurścirjąjAaprawflę„otwarte; wresz- . cie dlatego, że mimo iż-.otwarte.jii<^pozsadąjąjLaJHiskyJjte<ij»finaczęj mówiąc nie pozwalają na niekontrolowane sekwencje interpretacyjne, ponieważ kontrolowane są : przez tekst i przez intertekstualność.

Francesco Orlando³⁸ analizuje poemat prozą Maiłarmógo Frissm d’hiver. Poemat nie prezentuje szczególnych trudności w interpretacji tropów, metafory i inne figury są

1

.1. inyw.,APorlrait oftheArtist as a grnng Han, lozdz. 5.

⁸⁵ Idem, Stephen Hero, rozdz. 1!).

⁸⁸ K Orlando, he duefacce dei simboli in vn poem in prosa di Mallarmń, „Slrumenti cr.il,id" 1068, nr 7, s. 378-412.