37799 skanuj0005 (496)

żoną doktryną integracji pańslwa-narodu, często wbrew dotychczasowym podziałom na krainy historyczne czy inaczej określone regiony etniczne¹. Tak zapewne było w jakobińskiej Francji, gdy w końcu XVIII wieku wprowadzono tam podział na departamenty zacierające (niewątpliwie intencjonalnie) granice regionów (krain) historycznych; jeszcze w XX wieku, na co zwrócił m.in. uwagę Erik Allardt, hasło .jakobińskie tradycje” symbolizowało sprzeciw wobec odśrodkowych dążeń regionalnych. Tak stało się również w Polsce w 1975 roku².

W teoriach stosunków mi ętlzy n a rod owych przestrzeń widziana jest przez pryzmat praw i obowiązków związanej z nią zbiorowości ludzkiej. Prawa te wiążą się zarówno z materializacją zasady samostanowienia (zgodnie m.in. z tradycją 14punktów Woodrowa Wilsona), jak i spełnieniem norm z kodeksu praw człowieka³, aktu końco-w ego KBWE⁴ i kolejnych konferencji procesu helsińskiego⁵, porozumień lypu Europejskiej karty samorządu terytorialnego⁶ oraz wizji historiozoficznych, głoszących, na przykład, iż „współczesna Europa jest coraz bardziej kontynentem autonomicznych regionów, a nie an-tagonistycznych państw”⁷.

Stosunkom międzynarodowym właściwe jest ponadto przenośne użycie nazwy region. Staje się ona wtedy synonimem kontynentu (np. wywrocie „region europejski”) ^,R®jegó części (regióń, subregion środkowoeuropejski), a często także porozumienTi i i ędzy pa ńs t vvo wy cli (region współpracy bałtyckiej, region’ Grupy Wyszehradzkiej, region handlowy itd.). Całkowicie nowym zjawiskiem, bo o rodowodzie około 20-30-letnim, są tzw\ euroregiony^ Ze względu na ich związek z ponadpaństwowymi procesami integracyjnymi, zostaną one poddane analizie w ostatniej części artykułu.

A jak ma się rzecz w socjologii? Bez większego ryzyka można po prostu stwierdzić, że rozumienia regionu zawarte w różnych orientacjach socjologii należą do najbardziej kompleksowych; choć, niestety,

83

1

⁷ S. Ossowski, Analiza socjologiczna pojęcia ojczyzny [w:] S. Ossowski, Dzida, l. III, Warszawa 1967, s. 208 i 238; K. (Jr/.yhowski, Historia doktryn pali tycznych i prawnych, Warszawa 1967.

2

Zrealizowana wtedy reforma wprowadzała 49 województw na miejsce dotychczasowych 22; do 1939 r. na obszarze o około 77 tys. km² większym istniało 17 województw, w tym Warszawa jako województwo miejskie, lic ich będzie w przyszłości? Według informacji, dostępnych poprzez konfcrmcjc naukowe i środki przekazu, działający w URM zespół ds. reformy podziału polskiej przestrzeni państwowej zmierza najprawdopodobniej do utworzenia 9—12 regionów „na wzór niemieckich landów” i mających „duży zakres autonomii”, podzielonych z kolei na mniejsze jednostki administracyjne - państwowe i samorządowe. O regionach pojmowanych jako struktury zarządzania (bezpośrednio przez centralne władze państwa, przez zdecentralizowane służby państwowe lub samorządowe ciała wybieralne o określonej delegacji uprawnień władz centralnych, a także formy mieszane, o rozdzielonych kompetencjach państwowych i samorządowych) zob. B. Jałowiecki, Uwarunkowania restrukturyzacji polskiej przestrzeni, „Studia Regionalne i Lokalne” 1991, t. 4 (37), s. 13-39.

3

⁷ Artykuł 27 Międzynarodowego paktu praw obywatelskich i politycznych (Zgromadzenie Ogólne ONZ, 16 XII 1966) stwierdza, że w „Państwach, w których istnieją mniejszości etniczne, religijne lub językowe, osoby należące do tych mniejszości nic mogą być pozbawione prawa do własnego życia kulturalnego, wyznawania i praktykowania własnej religii oraz posługiwania się własnym językiem wraz z innymi członkami danej grupy". Zob. A.D. Rotfeld (red.), Prawa człowieka, Warszawa 1989, s. 35.

4

   W zasadzie VII Deklaracji zasad rządzących stosunkami między Państwami uczestniczącymi w KBWE znajduje się m.in. postanowienie głoszące, że „Państwa uczestniczące, na których terytorium znajdują się mniejszości narodowe, będą szanować prawo osób należących do takich mniejszości do równości wobec prawa, dadzą im pełną możliwość rzeczywistego korzystania z praw człowieka i podstawowych wolności i w ten sposób będą chronić ich prawowite interesy w tej dziedzinie”. Zob. A.D. Rotfeld (red.), Od Helsinek do Madrytu. Dokumenty Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie 1973-1983, Warszawa 1983, s. 118.

5

   W Dokumencie spotkania kopenhaskiego Konferencji w sprawie ludzkiego wymiaru KBWE (Warszawa 1991, s. 23-27) normy tego typu zawarte są w rozdz. IV, punkty 30—40.7. W Paryskiej kanie nowej Europy (Warszawa 1991, s. 8—21) jurydyzacja praw mniejszości terytorialnych (narodowych) ma miejsce m.in. w częściach zatytułowanych Prawa człowieka, demokracja i rządy prawa oraz Ludzki wymiar KBWE. Ważne postanowienia (m.in. dotyczące działalności Centrum Zapobiegania Konfliktom i odbycia w dniach 1-19 VII 1991 r. w Genewie Spotkania Ekspertów na temat Mniejszości Narodowych) znajdują się także w Dokumencie dodatkowym, przyjętym w celu urzeczywistnienia niektórych postanowień zawartych w Paryskiej Karcie Nowej Europy, s. 25 i 30.

6

   Przyjęta przez Radę Europy w 1990 r. i w tym samym roku ogłoszona drukiem (Strasburg 1990, s. 11), także w języku polskim.

7

²² J.K. Bielecki, Expose sejmowe, „Rzeczpospolita” 1991, nr 5, s. 3.