41086 obraz (169)

222 Jerzy Jarzębski

ta wymaga dalszych studiów i w pewnej mierze rewizji kilku obiegowych sądów na terenie nauki o literaturze²². ^{1 2}

Studia o narracji ISBN 83-04-01108-5 PL ISSN 0084-4411

MAŁGORZATA CZERMIŃSKA

POSTAWA AUTOBIOGRAFICZNA

Obecność żywiołu autobiograficznego we współczesnej prozie polskiej zaznacza się coraz wyraźniej i obejmuje wciąż nowe tereny. Oprócz powieści zawierających bardziej czy mniej czytelne odniesienia do osobistych doświadczeń autora znacznie istotniejszą rolę odgrywają, ponieważ narzucają swój problem z większą wyrazistością, stricte autobiograficzne teksty ogłaszane przez pisarzy. O rozmiarze zjawiska świadczy fakt, że stało się już modą. Pojawiły się pastisze (jest to niewątpliwie jeden z rysów Kalendarza i klepsydry, sam Konwicki zresztą nazywa w pewnym momencie srwą książkę „łże-dziennikiem”), a także zupełnie serio popełniane mistyfikacje, jak pierwszy tom Dziennika Wacława Kubackiego, co do którego Konrad Górski ze skrupulatnością filologa wykazał, iż musi to być ex post pisany pamiętnik, usty-lizow'any na dziennik. Mistyfikacja ta odsłania istnienie w świadomości literackiej pewnej hierarchii pośród gatunków pism osobistych. W sferach intelektualnych dziennik, nobilitowany przez słynnych filozofów i pisarzy europejskich, stoi widocznie znacznie wyżej niż poczciwy pamiętnik ze swym sarmackim rodowodem od Jana Chryzostoma Paska.

■ Wciąż jednak trzeba mówić o autobiografizmie, żywiole autobiograficznym czy postawie autobiograficznej, a nie po prostu o autobiografii jako pewnym gatunku.* Trudno byłoby chyba znaleźć w polskiej XX-wiecznej literaturze tekst, który można by nazwać autobiografią w sensie klasycznym, tj. przedstawiający opowieść o własnym życiu, zorganizowaną wokół jakiejś idei własnej osobowości i stanowiącej całościową autointerpretację własnego losu³.

Zawsze bardziej liczyły się w polskiej literaturze inne gatunki pisarstwa osobistego. Pamiętnik obecny byl w niej od najdawniejszych czasów, romantycy uprzywilejowali sztukę epistolograficzną, dziś dokonujemy spóźnionego odkrycia dziennika intymnego. O szczególnej sytuacji pamiętnika, w którym ton intymności był zawsze wyciszony, powszechnie wiadomo. Natomiast listy i dziennik osobisty, jakkolwiek byłaby w nich intencja dotycząca publikacji, funkcjonowały przede wszystkim w obiegu nieoficjalnym, stanowiły dokumenty prywatne, a nie literaturę oddziałującą publicznie. Wiodły żywot utajony. Autobiografii nie pisze się ani dla siebie, jak dziennik, ani dla kogoś bliskiego, jak list. Pisze się ją dla potomnych,

1

²² Stanowisko zbliżone do mojego prezentuje Rosiek (op. cit., s. 150) w swej apologii „naiwnej lektury”: „W tekście literackim i w tekście biografii rozsiane są pośrednie i bezpośrednie znaki

2

deklaracje utożsamienia lub obcości i odrębności — znaki i deklaracje, które pozwalają wyznaczyć dystans między obydwoma wymiarami partnera literackiego dialogu. Dystans ten nie jest jednak przedstawiony zbyt wyraźnie i zbyt jednoznacznie. Jest domeną lekturowej niepewności. W wahaniach i niepokojach, które stąd wynikają, realizuje się wartość i doniosłość lektury. — Ale też czytelnik, skazany na niepewność i wahanie, znajduje się w sytuacji niezwykle dramatycznej. Skonstruowany przez niego partner literackiego dialogu zdradzać może nieustannie (i zwykle to czyni) swoją dwoistą genezę i ontologię. Rozdwaja się stając się raz »bardziej lileracki« innym razem »bardziej życiowy«, bliższy fikcji lub bliższy prawdzie, oscylujący między »konwencją i uczuciem«. między archetypem poety a społecznym mitem osoby autora — między dwoma światami; literackim i rzeczywistym”. Spierałbym się jednak z autorem cytatu, że nie odróżnia lektury naiwnej, wynikającej z braku wyrobienia, od lektury naiwnej, która jest pewną konwencją zadaną przez pisarza świadomie czytelnikowi edukowanemu. Stąd pewne zjawisko, które ma wymiar historyczny i warunkowane jest aktualnym stanem literatury i rynku czytelniczego, przerasta u Rośka w jakiś uniwersalny spór lekturowej „naturalności” ze „sejentyzmem”, blokującym rzekomo dialog autora--żywego człowieka z odbiorcą.

3

Por. R. Pascal, Design and Truth in Autobiography, London 1960, s. 2 n.