43363 skanuj0004 (44)

Tab. II Schemat prezentujący czynniki warunkujące i kształtujące adaptacje zabytków architektury

Zabytek. Punktem wyjścia do prac konserwatorskich, w tym adaptacyjnych, jest sam zabytek, jego wszechstronne poznanie na podstawie kompleksowych badań, a następnie przeprowadzenie zabytkoznawczej analizy wartościującej zgodnie z Tab. I.

Rozeznanie układu. W ramach kompleksowych badań podstawową rolę dla adaptacji odgrywa poznanie układu funkcjonalno-przestrzennego danego zabytku architektury i określenie jego charakterystycznych i specyficznych cech. Jeżeli zabytek jest nawarstwiony koniecznym staje się rozczytanie tego układu w kolejnych etapach przekształceń.

Wartościowanie układu. W ramach wartościowania całego zabytku architektury prowadzimy specjalnie analizę wartościującą układ funkcjonalno-przestrzenny. Analiza ta może dotyczyć układu z jednego okresu, ale także z kolejno po sobie następujących w budynkach nawarstwionych i spowodować wydobycie któregoś z nich. Warto przypomnieć, iż wartościowanie zabytków i ich elementów jest podstawą współczesnej teorii konserwatorskiej. Wartościowanie to prowadzimy w oparciu o system wypracowany przez Aloisa Riegla a zmodyfikowany przez Waltera Frodla [5]. System ten, jak wiemy, rozróżnia wartości: historyczną, artystyczną i użytkową.

Analizując układ funkcjonalno-przestrzenny możemy mówić o jego wartości historycznej i historyczno-artystycznej, gdyż przejawiają się one w charakterze dokumentalnym, posiadając tym samym wartość naukową pozwalającą na badanie danego typu architektury, jego funkcji i kompozycji przestrzennej, przemian jakie dokonywały się w tym zakresie, działań architekta, a nawet rozwiązań technicznych dotyczących tego układu itp. Aby układ przestrzenny mógł być badany także w przyszłości powinien zachować się w stanie oryginalnym, a przynajmniej jego główne charakterystyczne cechy nie mogą być zniszczone np. przez nieudolną adaptację, która mogłaby doprowadzić do utraty wartości naukowej czyli dokumentalnej.

W ramach wartości historycznej mówimy także o wartości emocjonalnej. Budynek, w którego wnętrzu (a więc w jego układzie przestrzennym) działy się ważne wydarzenia historyczne lub mieszkały czy nawet przebywały osoby zasłużone dla kultury czy historii itp. będzie wywoływał i rozwijał świadomość historyczną, a tym samym będzie posiadał wartość emocjonalną. Zachowanie bądź nawet odtworzenie takiego wnętrza będzie bardzo ważne z historycznego punktu widzenia. Takim wymownym przykładem jest rekonstrukcja, w ramach odbudowy Zamku Warszawskiego, sali w której została uchwalona Konstytucja 3 Maja.

Następną jest wartość użytkowa uważana za praktyczną. Dotyczy ona szczególnie układu funkcjonalno-przestrzennego. W. Frodl uważa, że „wartość użytkowa zabytku zależy w znacznej mierze od tego czy z technicznego i eksploatacyjnego punktu widzenia odpowiada on wymaganiom i jest funkcjonalny" [5].

Moim zdaniem problem polega nie na tym. Współczesna wartość użytkowa danego zabytku nie zależy tylko od dawnego układu przestrzennego, ale jest wynikiem dobrania dla niego właściwej funkcji. W zależności bowiem od niej ten sam budynek może być raz „funkcjonalny”, a innym razem .^funkcjonalny”. Dla przykładu weźmy dawny spichrz o niskich kondygnacjach i małych oknach i zaproponujmy w nim magazyn — to będzie on „funkcjonalny” bo nowy program zmieści się w dawnym układzie. Jeżeli ten sam budynek przeznaczymy na mieszkania lub nawet na biura, to będzie on „afunkcjonalny”, gdyż adaptacja na którykolwiek z wymienionych celów wymagałaby podwyższania kondygnacji, powiększania okien oraz wprowadzania podziałów w jednoprzestrzenne kondygnacje, a tym samym doprowadziłaby do zniszczenia dawnego układu i w konsekwencji całego zabytku.

Punktem wyjścia dla określenia wartości dawnego układu funkcjonalno-przestrzennego będzie jego zaprezentowanie oraz omówienie jego cech i specyfiki charakterystycznej dla danego typu architektonicznego. Analiza wartościująca układ funkcjonalno-przestrzenny będzie przedstawiała się inaczej w zabytku niezmienionym, a inaczej w nawarstwionym, gdyż powinna wtedy uświadomić warto-

137