43866 zdjeX1

— lóedy liryka przyjmuje postać prozatorską, zachowuje para lak tyczny sposób łączenia zdań jako dominującą cechę stylistyki składni:

HnS.    na rartr i mieniu, zlortcczy doli ludzkiej. To wielka poezja. Przychodzą

pmaadt i rozdzierając szaty swe badają winę Hioba przed obliczem Pana. Hiob wola, ic byl

....... Hiob mr wie, czemu douęgnął go Pan. Hiob chce mówić z nimi. Hiob chce mówić z Panem.

7j.M, sip Ran na «ańr wichru. Przed otwartym do kości chwali dzieło swoje: niebiosa, morza, ziemię i zwierzęta. A mili Brfaemota. a w szczególności Iz-wiatana. dumą napawające bestie. To wielka ssejt Hiob dwrha - nie na temat mówi Pan. bo nic na temat pragnie mówić Pan. Pośpiesznie przeto kun* się przed Panem. Teraz ■ i padli następują szybko. Hiob odzyskuje osły i wielbłądy, woły i owce dn ąki ■' przyczynione Skóra obrasta ■ fi ■ rwiną czaszkę. I Hiob pozwala na to. Hiob się godzi. Hiob ■r dvr pmtć apr^oot

(W. Szymborska. StnsztZśtM)

Można powiedzieć, żc parataksa i bezspójnikowość — asyndctyczność stanowią tutaj podstawowa zasadę składniową. \N tym konkretnym wypadku lirycznym jfft to tym bardziej znamienne, żc utwór pozoruje relację: w święcie przedstawionym cni óę dzieje.

Wracając do kwestii przydatności lirycznej wiersza, należy nadmienić, że do I iiytilt r fneflo wyposażenia liryki przynależą wszelkie zjawiska wierszowe, jak zróż-nicowany rytm językowy, rymy, alitcracja i instrumcntacja. Współczesna liryka wypowiada się niemal wyłącznie wierszem, który praktycznie został wyeliminowany t użytku w obrębie innych rodzajów literackich i fakt ten poświadcza wcześniejsze konstatacje. Co prawda, współczesny wiersz nienumcryczny, który zdominował formy regularne. metryczne, sięga po środki instrumentacyjnc rzadko, niemniej stanowi on uriąr nadwyżkę organizacji językowej, co osiąga przez specyficzne wersowe rozczłonkowanie tekstu.

Wysiłek swój skierowałem na wypunktowanie stylistycznych cech liryki, które M moim oglądzie ukazują bądź swoją zależność od dominanty, jaką stanowi podmiot liryczny, bądź tylko dużą przydatność do takiego sposobu organizowania wypowiedzi. Do tych drugich na pewno należy wiersz, a przede wszystkim monolog liryczny. jakkolwiek liryka posługuje się również narracją i opisem, to jednak monolog stanowi najczęstszy sposób wypowiadania się podmiotu lirycznego, a to z tej racji, żc monolog prowadzony w pierwszej osobie doskonale nadaje się do wyartykułowania podmiotowych przeżyć, stanowiących centrum tematyczne utworu lirycznego.

Definiujemy zatem monolog liryczny jako wypowiedź w funkcji cks-presywnej w pierwszej osobie, przedmiotem której jest relacja z podmiotowych przezyi i stanu uczuciowego podmiotu lirycznego, co nadaje jej silne zabarwienie mus jonalrie. Funkcja monologu lirycznego nie zmienia się zasadniczo i w liryce apelu, w kiórrj lunkija impresywna nie zdobywa przewagi nad ckspresywną, zmienia się natomiast jej stylistyka, językowe wyposażenie.

Subiektywny sposób przeżywania może być wyrażony również inaczej, ale ,ja’' liryczne koresponduje w sposób najbardziej naturalny z monologiem lirycznym.

W liryce przeważają formy monologowe: decydują o tym cale epoki, w których dominowała liryka osobista — romantyzm, Młoda Polska. Współcześnie odnotowujemy wyrazistą tendencję do wykorzystywania opisu lirycznego i lirycznej narracji. Mają one również swoje zalety: nie wykluczają właściwego liryce subiektywizmu, operowania obrazem-metaforą, a sugerują pewien dystans, łatwiejsze do ukrycia stają się emocje, są skuteczniejsze w dyscyplinowaniu stylistycznym i kompozycyjnym wypowiedzi.

Cechy kompozycyjne liryki

Uwagi, jakie poczyniłem nad stylistyką liryki, stwarzają bardzo wygodny pomost do rozważań nad specyfiką kompozycji utworów lirycznych. Naturalnie, mówić tutaj będę w sposób ogólny, a za punkt wyjścia przyjmuję również stwierdzenie, że podstawowe cechy kompozycyjne są prostą konsekwencją cech podmiotu lirycznegoi jego funkcji w strukturze utworu. Ma ten fakt przekonywające uzasadnienie.

W utworze lirycznym poszczególne cząstki kompozycyjne organizuje w spójną i czytelną całość przeżycie podmiotu mówiącego. Wróćmy na moment do przytoczonego wcześniej utworu Zbigniewa Herberta zatytułowanego Wersety panteisty. W poszczególnych strofoidach pojawiają się kolejno motywy: gwiazda, źródło, krajobraz, słowa, które rozczłonkowują w charakterystyczny sposób tekst. Jak mówiłem już, ich znaczenia składają się w całość poprzez odniesienie do podmiotu lirycznego, jego refleksji i stanu emocjonalnego; związki logiczno-treściowe są między nimi bardzo osłabione i jeśli istnieją, to tylko poprzez dające się wyprowadzić analogie „panteis-tyczne”, natomiast w sferze kompozycji ujawnia się ich jukstapozycyjność występują obok siebie na jednej płaszczyźnie, w jednakiej funkcji i cechuje je ten sam stopień niezależności.

Taka sama zasada jukstapozycji obowiązuje również w dużych formach, na przykład w poemacie lirycznym. Analiza Mobe Gałczyńskiego jest w tym względzie bardzo pouczająca. Utwór składa się z wielu części mających zróżnicowaną budowę rytmiczną — dwa z nich napisane są prozą — i tylko niektóre łączy postać Niobe. Ujawniający się momentami podmiot liryczny sugeruje, że jego dążeniem jest stworzenie poetyckiego traktatu o sztuce i temu zamierzeniu podporządkowana jest logika łączenia fragmentów w poematową całość.

Czasem kształt kompozycyjny utworu lirycznego, nie tracąc charakteru juks-tapozycji, zostaje skomplikowany w taki sposób, że człony kompozycyjne łączą się w skontrastowane pary na zasadzie paralelizmu, czyli równoległości. Owa zasada ma pewne cechy wyeksploatowanego już chwytu i znana jest z twórczości ludowe}, z której przeszła do twórczości oficjalnej, gdzie uzyskała znamiona wysokiego artyzmu. Konopnicka korzystała z takiego chwytu chętnie w swoich pieśniowych

293