44734 IMGu29 (3)

Stary i nou y sttńat

Ryc. 406

Złote aplikacje paradnego nakrycia głowy oraz złoty naszyjnik z kurhanu Issyk

Ryc. 409

Czaprak na konia z Kurhanu I w Pazyryku zdobiony w konwencji syberyjskie! od-miany stylu zDomocficznego

468

Znaczna część terytorium zajmowanego przez plemiona Saków weszła z czasem w obręb państwa Ache-menidów. Świadczą o tym m.in. stwierdzone archeologicznie pozostałości rezydencji perskiego satrapy na stanowisku Babis-Mulla I w delcie Syr-darii.

Najpełniejszy bodaj obraz zjawisk kulturowych typowych dla społeczności koczowniczych Azji Centralnej rysuje się dzięki odkryciom dokonanym na Ałtaju. Przebadano tam wielkie kurhany arystokracji plemiennej (m.in. Pazyryk, Baśadar, Tuekta, Ak-Alacha) i wiele innych pozostawionych przez społeczności pasterskie, których zimowe koczowiska znajdowały się w głębokich dolinach górskich, a letnie pastwiska na górskich stokach i stepowym przedpolu, zasiedlonym także przez społeczności półosiadłe i osiadłe. Reprezentują one lokalny (pazyrykański) wariant kultury w typie „scytyjskim” z jej najbardziej charakterystycznymi cechami, rozwijający się niemal od początku 1 tysiąclecia BC do początku I tysiąclecia AC ’.

O szczególnej randze odkryć dokonanych w kurhanach ałtajskich przesądzają zwłaszcza liczne znaleziska wyrobów z materiałów organicznych (drewna, skóry,

skiej triady, podkreśla jedność cywilizacyjną tej prowincji Charakterystycznym zjawj. skiem jest tu też obecność bogatych grobowców arystokratycznych, takich jak np. chówek złotego człowieka” z Issyk w strefie Siedmiorzecza. W aspekcie historycznym Sakowie zapisali się głównie jako niespokojni sąsiedzi Persji, wywołujący jej ciągle ak-cje militarne, wśród których najbardziej znana była wyprawa podjęta w 519 BC przez Dariusza I, w celu poskromienia Saków (słynna inskrypcja z Behistun - „Mówi król Dariusz: razem z wojskami wyprawiłem się na leżący za morzem kraj Saków, którzy noszą ostre czapki (tigraxauda). Sakowie ci uszli przede mną. Gdy doszedłem do morza zbudowałem most łodziowy i przeprawiłem się na nim z całym wojskiem. Poszedłem przez kraj i rozgromiłem Saków. Jednego ich przywódcę schwytałem i on związany został i mnie przyprowadzony, ja go zabiłem. [Drugiego] ich wodza zwanego Skunkha złapali i przywiedli do mnie. Tam innego naznaczyłem największym, taka była moja woła. Tak więc kraj stał się moim”; na reliefie przedstawiono również jako jeńca upokorzonego Skunkhę).

tkanin, wojłoku), zachowanych dzięki zaleganiu w lodowej zmarzlinie, wypełniającej obrabowane częściowo już w starożytności komory grobowe. Ukazują one przede wszystkim niezwykłe bogactwo motywów zoomorficznych, przedstawionych często w kolorze i \|r materiałach, które w standardowych warunkach zwykle ulegają destrukcji. Tak łiiezwykle bogactwo inwentarzy grobowych szczególnie podkreśla te wszystkie cechy rytuału grzebalnego koczowników, które mieszczą się w idei kultu zmarłych przodków i wiary w życie pozagrobowe. Równocześnie silnie wyrażona stylistyka zoo-morficzna ilustruje głębokie przesycenie całego obszaru religijności symboliką ani-malistyczną. Szczególnym przejawem jej zastosowania jest charakter tatuaży stwierdzony np. na mumii zmarłego z Kurhanu II w Pazyryku.

bogactwo inwentarzy grobowych

Potężne, budowane na zrąb komory ałtajskich kurhanów książęcych zawierają obok zabalsamowanych pochówków umieszczonych w ozdobnych sarkofagach z cedru, pochówki końskie i bogate wyposażenie o niezwykle szerokim asortymencie poczynając od worów, mebli, sprzętów domowych, broni i rzędów końskich, a kończąc na instrumentach muzycznych (harfy, tamburyny) i darach konsumpcyjnych. Cechą charakterystyczną inwentarz}' metalowych jest (podobnie jak w ugrupowaniach z Azji Środkowej i Kazachstanu) rzadkie stosowanie żelaza, w tym również do produkcji broni. W zasadzie przed V wiekiem BC pojawia się ono rzadko, a i później reprezentowane jest przez^niewielki odsetek wyrobów. Dary grobowe składano w komorze najczęściej wzdłuż ściany północnej, rozebrane zaś na części wozy i konie ubite uderzeniem Czekana w głowę, po tej samej stronie, ale na zewnątrz komory. Komory umieszczone w prostych jamach nakrywane były belkowym stropem i potężnym, kamiennym nasypem. Stelie nagrobne w postaci słupa kamiennego, wyobrażające postać mężczyzny w zasadzie tylko poprzez zaznaczenie elementów uzbrojenia, zdobione są również mniej lub bardziej licznymi przedstawieniami zwierząt, zwłaszcza łosi i jeleni z rozbudowanym ornarnentacyj nie porożem.

Plemiona ałtajskie, twórcy pazyrykańskiego wariantu kultury scytyjskiej, nie były znane autorom antycznym. W źródłach chińskich występują one natomiast jako koczownicze plemiona Jueczży. W końcu m i w 1. połowie II wieku BC ekspansja kolejnej formacji nomadów - mongolskich Hun-ny (Siun-ny) dosięgła tych ugrupowań, podobnie jak społeczności Siedmiorzecza i innych w tej strefie.

kultura ujufcsfca

Do klasycznych wariantów centralnoazjatyckiej odmiany kultury „scytyjskiej” należy też ugrupowanie z terytorium Tu wy. Znane jest ono pod nazwą kultury ujukskiej (lub ałdy-bielskiej) jako bodaj najstarszy zespół o wykrystalizowanych już w początkach I tysiąclecia BC scytyjskich cechach kulturowych. Ustaleń tych dokonano dzięki odkryciu słynnego kurhanu Arian i oznaczeniu jego chronologii na IX wiek BC. Znaczenie znaleziska w kurhanie Arzan polega nie tylko na wiarygodnych ustaleniach chronologicznych, ale także na cechach jego inwentarza, z których najbardziej wymowną jest obecność wytworów zaliczanych do kanonu motywów stylistycznych scytyjskiej odmiany symboliki animalistycznc|. Należą do niej: przedstawienie zwiniętego w kłębek drapieżnika - pantery (w formie brązowej plakietki pełniącej funkcję napierśnika w uprzęży końskiej),'Zakończenia buńczuków zwieńczonych figurkami zwierząt (w tym przypadku górskich boranów), figurka dzika jako głowica brązowego sztyletu, a także rzeźbione w kości wyobrażę nie głowy końskiej, i wreszcie - umieszczone na kamiennej steli nagrobnej E przedstawienia zwierząt (łosi, jeleni, dzików). Dochodzą do tego inne elementy typowe dla klasycznych inwentarzy w typie scytyjskim, jak wczesne prototypy (nadal brązowe) sztyletów typu akinakes, reprezentujące początki idei tzw. jelca motylkowatego, specyficzne formy czekanów i grodków strzał do tuku (Arian).

Kurhan Arian odzwierciedla ideę silnej władzy jednostki właściwą społecznościom koczowniczym, a wyrażoną tu dobitnie w całokształcie zjawisk obejmujących architck-"¹ "■ grobową, zestaw i charakter inwentarza oraz wystawność ceremonii pogrzebowej.

469