45161 IMG58 (3)

dinąd Baxter, zaś Bailey zaleca wprost, by nie ufać nikomu i nie zawierzać nikomu niczego kompromitującego o sobie; osobą zaufaną może być tylko Bóg**. Na obszarach rozwiniętego kalwi-nizmu, w najjaskrawszym przeciwieństwie do nauki Lutra, zaniknęła też niezauważalnie spowiedź prywatna, wobec której sam Kalwin miał wątpliwości tylko interpretacyjnej natury. Był to fakt o wielkim znaczeniu — choćby jako objaw sposobu oddziaływania tego rodzaju religijności, ale także jako bodziec psychologiczny dla określonej postawy etycznej. Usunięty został środek okresowego >»odreagowywania® poczucia winy. O konsekwencjach tego dla codziennej etyki będzie jeszcze mowa, choć skutki dla egzystencjalnej sytuacji człowieka widoczne są już na pierwszy rzut oka. Kontakt kalwinisty z Bogiem, mimo konieczności przynależenia do prawdziwego Kościoła, odbywał się w głębokiej, wewnętrznej izolacji*⁹. Kto chce wyczuć ten specjalny kli-68) Bailey, Pnueis pietatis (wyd. niem. Lipsk 1724, s. 187). T&kże J. Spener w swoich TUtoio-gischen Bedenken (Halle, 1712) reprezentuje podobny pogląd: Przyjaciel rzadko udziela rady ze względu na Boga, natomiast przeważnie ze względów zupełnie doczesnych (niekoniecznie egoistycznych): -He. -the knowing man-, »is no man's cause, but best aightes in his own. He can fines himseU to the circle of his own affairs, and thrusts not his fingers in needless fires. ... He sees the falseness of it (świata) and therefore learns to trust himself ever. Others so far. as not to be damaged by their disappointment, filozofuje Th. Adams (Works of th* Puritan Dwines, str. U). Bailey (Pnueis pietatis, s. 176) zaleca takie, by co ranka przed wyjściem do ludzi wyobrazić sobie, że idzie się do ciemnego, pełnego niebezpieczeństw lasu i prosić Boga o -płaszcz ostrożności i sprawiedliwości-. Poczucie to przewija się we wszystkich odmianach ascetycznych. U niektórych pietystów doprowadziło wprost do patologicznego trybu życia. Nawet Spangenbeig przypomina wyraźnie w (hermhutczyckiej) idei fidei fratrum [miłości braterskiej] Jeremiasza (17, 5). -Przeklęty mąż, który liczy na ludzi-. Aby spostrzec całą wrogość wobec ludzi, trzeba wspomnieć wyjaśnienie Hoornbeeka (7heoL pnie., 1 s. 882) o obowiązku miłowania wrogów: Demoque hoc magis nos uleisimur, quo proxi-mum inultum nobis, tradimus ultori De o... Quo quis plus se uleisitur, eo minus id pro ipso agit Deus. Jest to takie samo -przesunięcie zemsty-, jakie znajdujemy w powstałych po wygnaniu częściach Starego Testamentu. Stanowi to, w porównaniu z dawnym -oko za oko-, wyrafinowane wzmożenie i uzewnętrznienie uczucia zemsty.

OB) Właśnie ta kombinacja jest tak ważna dla oceny psychologicznej podbudowy kalwińskich organizacji społecznych. Wszystkie one oparte są na wewnętrznie racjonalistycznych, -racjonalnych pod względem celu i wartościowania- motywach. Jednostka nigdy nie podchodzi do nich emocjonalnie. -Chwała Boża- i własne zbawienie zawsze pozostąją ponad -progiem świadomości-. Tb kształtuje specyfikę organizacji społecznych u narodów o przeszłości purytańskiej, nadając im i dziś jeszcze określone cechy charakterystyczne.

mat⁷⁰ i jego oddziaływanie, niech przeczyta najpopularniejszą książkę w całej literaturze purytańskiej, Pilgrims Progress Bunyana, z jego opisem zachowania »chrześcijanina«, który uświadomił sobie, że znalazł się w »mieście zepsucia* i doznał powołania przystąpienia do pielgrzymki udającej się do niebiańskiego miasta. Zona i dzieci przyłączają się do niego, ale on zatkawszy uszy palcami, z okrzykiem Life! Eternal Life! rzuca się sam przez pola. Żaden wyrafinowany opis nie może lepiej wyrazić nastroju wierzącego purytanina (zawsze w gruncie rzeczy zajętego sobą samym), niż naiwne uczucia piszącego w więzieniu wiersze kotlarza. Są to wiersze, które znalazły poklask całego religijnego świata, przypominające nieco nastrój bogobojnych rozmów prowadzonych przez bohaterów opowiadania Gottfrieda Kellera Trzej sprawiedliwi grzebieniarze. Ten sam strach jednego człowieka może prowadzić do samoponiżenia, innego zaś do bezustannej i systematycznej walki z życiem. Skąd bierze się ta różnica?

Wydaje się być w ogóle zagadką, w jaki sposób — przy tej samej tendencji do wewnętrznego uwolnienia jednostki od ścisłych więzów ze światem — mogło się to łączyć z niewątpliwą wyższością kalwinizmu w dziedzinie organizacji społecznej.

Wynika to właśnie — choć może się to wydać dziwne — ze specyficznego zabarwienia, jakiego, pod naciskiem zewnętrznego wychowania jednostki musiała nabrać chrześcijańska idea •miłości bliźniego®. Wynika to choćby z interpretacji dogmatów. Świat istnieje po to i tylko po to, by służyć chwale Boga, a wybrany do łaski chrześcijanin żyje także po to, by, realizując Jego przykazania, pomnażać boską chwałę na tym świecie. Ale Bóg pragnie społecznych osiągnięć chrześcijanina gdyż chce, aby społeczny kształt życia odpowiadał Jego przykazaniom i był urządzony tak, 70) Antyautorytaryzm, jako właściwość tej nauki — która w gruncie rzeczy deprecjonowała wszelką troskę Kościoła czy państwa o etyczne zbawienie duszy — prowadził ciągle do zakazu jej głoszenia, np. ze strony niderlandzkich Stanów Generalnych. Następstwem tego było zawsze powstawanie nielegalnych konwentykli (np. po r. 1614).

8 — Etyks...