48978 P3190303

23

Zarys historii budowy miast w Polsce do połowy XIX w,

planowanie, które możemy odtworzyć na podstawie badan terenowych i materia* -łów kartograficznych /ryc. 44/, przedstawiało się w poł. XVII w. jako niere -gularny wielobok otoczony fortyfikacjami bastionowymi / wytyczonymi około 1588 r. / wewnątrz którego znalazł się zamek Jana Zamoyskiego' /zbudowany 1581-1586/ i miasto. Układ miasta był symetryczny w stosunku do dwóch osi krzyżujących się po środku kwadratowego rynku. Na osi północ-południe usytuowane zostały dwa niewielkie place o charakterze targowym, odciążając od tych funkcji rynek główny, który miał cechy placu reprezentacyjnego z ratu szem wzniesionym w północnej pierzeji. Cztery narożniki miasta, wzorem u -kładów teoretycznych, przeznaczone były na budynki publiczne: kolegiatę, akademię, klasztor franciszkanów i kościół ormiański. Pałac usytuowany został na zamknięciu osi wschód-zachód, będącą jednocześnie główną osią komunika -cyjną miasta. Sytuację budynków publicznych cechuje dążność do osiowych perspektyw z ulic miasta.

Miasto rozwija się niezwykle szybko i już w początkach XVII w. jest poważ -nym ośrodkiem handlowym. Główne ulice i pierzeje placów obudowane zostały podcienionymi kamienicami. Jednolity ich charakter /zwłaszcza podcienia/, pozwala przypuszczać, że wzniesione były w oparciu o projekt wzorcowy, któ -rym mogła być kamienica B. Moranda w Rynku Głównym. Szybki rozwój miasta pozwolił na jego realizację w jednolitym, zamierzonym charakterze. Dziś Zamość jest miastem wyjątkowym i to nie tylko w Polsce lecz i w Europie. Renesansowa zabudowa, stosunkowo mało zniekształcona przebudowami w XIX w. /ryc. 45, 46/, oddaje w pełni zamierzoną koncepcję przestrzenną B. Moranda i J. Zamoyskiego.

Inne miasta Ordynacji Zamoyskiej posiadały również regularne rozplanowa -nie, nawiązujące nieraz do rozplanowania Zamościa /np. Tomaszów Lubelski/. Interesujący układ posiada Janów Lubelski, którego plan rozwiązany został rów nież w oparciu o dwie osie symetrii krzyżujące się po środku kwadratowego rynku. Miasto to otaczają koncentrycznie pasy ogrodów /ryc. 47/należących do mieszczan. Należy tu zaznaczyć, iż w większości miast zakładanych w XVI i XVII w. osadnicy otrzymywali prócz działki w mieście, ogród i role położone w jego sąsiedztwie.

Drugim interesującym przykładem są Brody, założone w 1586 r. na kresach wschodnich przez Stanisława Żółkiewskiego, hetmana i wojewodę ruskiego. Miasto to otrzymało regularny układ z prostokątną siecią ulic, który znie -kształcony został później przez budowę fortyfikacji w latach 1630-1635 /ryc. 4$ 49/. Miasto posiadało dwa place rynkowe, które być może były odbiciem po -działów narodowościowych /Polacy, Ormianie i Rusini/. Na osi układu forty -fikacyjnego zbudowany został potężny zamek, siedziba późniejszego właściciela miasta - hetmana Stanisława Koniecpolskiego.    \ ( t

Nieco odmiennie rozplanowywane były nowozakładane miasta na terenie Wielkopolski. W większości nawiązują one do tradycyjnych układów średniowiecz -nycKT”^Niewątpliwie miały na to wpływ bardziej ograniczone możliwości finansową właścicieli tutejszych dóbr w porównaniu z olbrzymiemi fortunami magna -tów kresowych. Większość nowozakładanych miast ma charakter ośrodków rzemieślniczych, nastawionych głównie na produkcję sukna. Interesującym przy -kładem z tego terenu jest Rawigz, który stał się. wzorem dla szeregu innych miast zakładanych w Wielkopolsce. Miasto to założone zostało^w 1639_r. i cechuje je bardzo regularny układ. Od prostokątnego rynku rozmierzone były cztery pasma bloków, tworzące razem krzyż wpisany.w prostokąt granic miasta. Narożniki miasta pomiędzy ramionami krzyża były pierwotnie nie zabudówa-ne7~ Miasto zasiedlone głównie przez imigrantów z Czech i ze Śląska /prześladowania religijne/, rozwija się bardzo szybko i już w 1663 r. zostaje powięk -