51241 img086 (16)

Kilkakrotnie przewinęły się tli uwagi na temat drobnomieszczaństwa, związanego z dawnym sposobem produkcji, w odróżnieniu od „nowej klasy średniej” koncentrującej się wokół nowej warstwy - pracowników umysłowych. Dawne drobnomieszczaństwo zachowało we Francji i Niemczech w okresie międzywojennym część swych pozycji, choć kryzys powojenny i późniejsze perturbacje koniunktury dały mu się we znaki. Pozycja tej grupy różnie przedstawiała się w poszczególnych krajach. Czym uboższy był kraj, tym pauperyzacja drobnomieszczaństwa była częstsza, by stać się prawie powszechnym zjawiskiem na wschodzie ówczesnej Europy.

Wojna przeorała gruntownie bógatsze mieszczaństwo we wszystkich krajach, zwłaszcza zaś klasę wielkoburżuazyjną. Wiele nazwisk dawniej znanych znikło z obiegu; pojawiło się też nieco nowych. W krajach zachodnioeuropejskich pozycje społeczno-majątkowe burżuazji nie zostaiy wprawdzie zasadniczo podważone, aie pod wpływem socjalizmu i demokracji zaczęto podejrzliwie patrzeć na fortuny nie pochodzące z pozytywnie ocenianej własnej pracy. W podzielonej granicami celnymi Europie przemysłowcy i finansiści zależeli w dużym, a nawet przeważającym stopniu od życzliwości i pomocy ze strony państwa. Okres międzywojenny to triumf kapitalizmu ściśle powiązanego z państwem. Mniej widoczne było to w krajach liberalnych, jak Wielka Brytania i Francja, bardziej w krajach autorytarnych, a zwłaszcza faszystowskich, jak Niemcy i Włochy, gdzie oficjalnie proklamowano gospodarkę planową (w wersji pozostawiającej własność prywatną większości środków produkcji) i kierowniczą rolę państwa w gospodarce. Zresztą nawet w dotąd liberalnych krajach następowała centralizacja polityki i gospodarki i to, co załatwiano dotąd autonomicznie w jakimś hrabstwie angielskim, teraz zależało od decyzji urzędników czy instytucji w Londynie. W krajach faszystowskich, ale także, choć w mniejszym stopniu, i w pozostałych, w opozycji do rządzącej siły politycznej nie można byio prowadzić szerszej działalności gospodarczej. Ten fakt musiał wpłynąć na oblicze warstwy wielkoprzemysłowej w tym czasie.

Ludność rolnicza, która była już teraz tylko częścią ludności wiejskiej, gdyż wieś mieściła, czasem w większości, także i inne zawody, byia również zróżnicowana w zależności od kraju, w którym żyła. Z trzech krajów, których społeczeństwa omawiamy tu najczęściej jako reprezentatywne dla Europy Zachodniej, we Francji zachowało się stosunkowo najwięcej pozostałości z X!X w. w postaci względnie licznych małych i zacofanych technicznie gospodarstw rolnych, obok których było jednak sporo gospodarstw prowadzonych w sposób nowoczesny. Okres międzywojenny trochę poprawił wyposażenie rolnictwa, ale nie przyczynił się do większych zmian strukturalnych.

W Niemczech rolnictwo, wykazujące na ogól zdrowszą strukturę, ucierpiało na skutek kryzysów, podobnie jak to było w pozostałych krajach. W czasach hitlerowskich (tj. po 1933 r.) otoczono opieką przede wszystkim „chłopskie zagrody dziedziczne” (Erbhófe), obejmujące większe i zamożne gospodarstwa chłopskie, i oparte na tym typie gospodarstw rolnictwo osiągnęło w ciągu kilku iat znaczne sukcesy. Reżim hitlerowski stawiał na chłopów jako na najbardziej czystą rasowo częs'ć narodu niemieckiego. Natomiast w Wielkiej Brytanii nie było już chłopstwa w dawnym znaczeniu, a osiedla nawet w poważnym stopniu rolnicze nosiły charakter zurbanizowany.

W okresie przedwojennym (tj. przed 1914 r.) trudno było wątpić w istnienie klas społecznych i zwłaszcza kraje rozwinięte prezentowały się jako społeczeństwa klasowe. Od czasów przedwojennych nie uległo to zmianie, a nawet konflikty o zabarwieniu klasowym zaostrzyły się, na przykład w pierwszych latach po I wojnie światowej, potem zaś w czasie kryzysu gospodarczego i bezpośrednio po nim. Przeciwwagą dla tych konfliktów były jednak konflikty narodowościowe, które również zaostrzyły się znacznie, jednak głównie w Europie Środkowej i Południowo-Wschodniej.

Nasz opis społeczeństw europejskich w okresie międzywojennym obracał się dotąd głównie wokół krajów i narodów zachodniej Europy, a ściślej wokół „twardego jądra” zińdustrializowanej Europy. W niektórych wypadkach trudno było pominąć kraje europejskie leżące poza tą strefą, jak na przykład przy omawianiu urbanizacji. Zwracała wielekróć uwagę wydatna różnica między europejskim centrum a europejską peryferią, do której należały mało uprzemysłowione narody wschodu i południa kontynentu poza „twardym jądrem”. Powstaje tylko pytanie, czy w obrębie tej peryferii można wyróżnić dwa typy krajów: średnio zacofane i znacznie zacofane, czy też rzecz sprowadza się do różnic ilościowych, np. między Węgrami czy Polską a Albanią. Naszym zdaniem pierwsze stanowisko jest bardziej uzasadnione.

W latach 1918-1939 dystans między europejską peryferią a „twardym jądrem” w zasadzie pozostał bez zmiany, tym bardziej że kryzys gospodarczy zwolnił tempo rozwoju krajów kapitalistycznych, niektóre zaś kraje „peryferyjne” uzyskały pozytywny bilans rozwoju w okresie międzywojennym. W szczególności w takich krajach, jak Estonia, Łotwa, Węgry, Rumunia, a także Włochy, wzrosła znacznie w okresie poktyzysowym (1928-1938) produkcja przemysłowa, podczas gdy w Polsce wzrost, jeśli w ogóle nastąpił -o co wśród historyków toczy się spór - byl minimalny. Produkcja przemysłowa wzrosła po kryzysie również w Niemczech i w Wielkiej Brytanii, spadła natomiast we Francji. Tendencje rozwojowe były wiec niejednolite i niejasne. W krajach wschodnioeuropejskich (z wyłączeniem ZSRR) struktury spoiecz-