53472 skanuj0099 (11)

202 Tabu

Tnbii, kulturowo ustanowiony zakaz wykonywania pcwnycli czynności. Zakaz len dotyczyć może spożywania określonych potraw, stykania się z określonymi przedmiotami, używania pewnych nazw, przebywania w określonych miejscach. Tabu to również przedmiot, którego ten zakaz dotyczy - rzecz, osoba, zwierzę. Termin „tabu" został przejęty od ludów Polinezji [J. Maisonncuvc 1995, s. 2*1].

Podstawową funkcją tabu jest ustanowienie rozdziału między sferą sacrum a profanom, joiędzy „czystym" i „nieczystym". Przestrzeganie pewnych zakazów, wyznaczonych gtnnic staje się podstawą porządku społecznego. Raymond Firth interpretuje tabu jako mechanizm kontroli społecznej. Marą' Douglas (1966) bada sposoby wyko-rzą'stania tabu jako społecznie ustanowionego wą-znacznika tworzącego i podtrzymującego społeczne klasyfikacje.

James George Frazer [1971, s. 2*17-315] ukazując różne rodzaje tabu wymienia: czynności tabu (np. zakaz współżycia seksualnego między bliskimi krewnymi i niektórymi obcymi - czyli tabu kazirodztwa, zakaz spożywania pewnych potraw), tabu dotyczące osób (obcych, przywódców, kobiet w czasie menstruacji i połogu, zwłok), tabu dotyczące pewnych przedmiotów oraz słowa tabu (np. imiona, nazwiska różnych osób, zmarłych, imiona bogów). William G. Sumner [1995, s. 33] wyróżnił dwa typy tabu: labu ochronne oraz tabu destrukcyjne. Pierwsze mają na celu ochronę i bezpieczeństwo (np. zakaz spożywania pewnych roślin, które mogą być trujące - jest to przejaw skumulowanych doświadczeń danej zbiorowości), drugie, oprócz aspektu utylitarnego, zawierają w sobie pewną filozofię społeczną lub aspekty mistyczne i mają za zadanie eliminowanie i tępienie pewnych zachowań, które mogą być szkodliwe dla grupy; laki charakter mają zakazy dotyczące kwestii pici, własności, wojny, zjawisk nadprzyrodzonych itp.

Osoby naruszające tabu dokonują zamachu na pewien naturalny porządek normatywny, uznawany za coś ocząwistcgo w obrębie danej zbiorowości. To poczucie oczywistości powoduje, Ze członkowie tej zbiorowości mają zazwyczaj duże trudności w racjonalnym uzasadnianiu zasadności przestrzegania przyjętych zakazów. Krzysztof Kiciński [1998, s. 25] wyróżnia na tej podstawie „orientację tabuistyczną" jako jedną z orientacji moralnych.

Jako rodzaj tabu w naszej kulturze traktować można tematy, których należy unikać w czasie konwersacji. W kodeksach dobrych manier wskazuje się np. następujące tematy, których nic powinno się poruszać: zarobki, niepowodzenia osobiste, intymne szczegóły własnego życia, opowieści w złym guście, świńskie dowcipy, plotki, kwestie religijne, kontrowersyjne tematy -polityczne lub obyczajowe [Poradnik.., 1999, s. *19], Ponadto należy unikać rozmów o chorobach, pytań o wiek, pytań o pracę (gdyż sugeruje to interesowność), dlaczego ktoś jest samotny, dlaczego nic posiada dzieci. Tak zwaną polityczną poprawność zaliczyć można również do zachowań typu tabuistyczncgo.

Agresywna reklama przełamała niektóre lematy tabu występujące w naszym społeczeństwie - np. publiczne mówienie o rzeczach czy sprawach wywołujących wstydii-wość (np. podpaski higieniczne, tmdności z utrzymaniem świeżego oddechu). (A.S.)

Zob. kontrola społeczna, obyczaj.

Literatura:

Douglas M., 1966, Purity and Danger, Routlcdge and Kegan Paul, London.

Frazer J.G., 1971, Złota galą:, t. 1, PIW, Warszawa.

Kiciński K„ 1998, Orientacje moralne. Próba typologii, Uniwersytet Warszawski, Warszawa. Maisonncuve J., 1995, Rytuały dawne i współ• czesne, Gdańskie Wyd. Psychologiczne. Gdańsk.

Sumner W.G., 1995, Naturalne sposoby postępowania w gromadzie. Studium socjologicznego znaczenia praktyk iycin codziennego, manier, zwyczajów, obyczajów oraz kodeksów moralnych, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. Poradnik dobrych manier, 1999, oprać. W. i M. Kamieńscy, Vidcograf II, Katowice.

Tajny związek, zob. anonimowość w zn. I, dczindywidualizacja, problem skali.

Techniki neutralizacji, operacje poznawcze dokonywane przez podmiot przed podjęciem zachowania dewiacyjnego, mające na celu osłabienie (zneutralizowanie) oddziaływania obowiązujących norm i wartości. Stosowanie przez podmiot różnych technik neutralizacji pozwala wyjaśnić etiologię zachowań dewiacyjnych (zwłaszcza przestępczych). Zakłada się, że aby doszło do świadomego popełnienia czynu o charakterze przestępczym, jednostka musi w jakiś sposób „uporać się" ze zintcrnali-zownnymi normami zakazującymi takich działań, przy jednoczesnym zachowaniu swej dotychczasowej tożsamości. Techniki neutralizacji nic są racjonalizacjami, czyli uzasadnieniami wynajdywanymi po dokonaniu czynu niezgodnego z normami, mającymi chronić pozytywny obraz jednostki we własnych oczach. Techniki te stosowane są zanim czyn dewiacyjny zostanie podjęty, stanowiąc niejako fazę przygotowawczą tego typu działań.

. David Matza i Gresham M. Sykes -twórcy tej koncepcji - wyodrębnili pięć technik neutralizacji: 1) kwestionowanie odpowiedzialności - jednostka uznaje, że czynniki zewnętrzne (środowisko społeczne, okoliczności itp.) „zmuszają" ją do podjęcia określonych działań niezgodnych z obowiązującymi normami; 2) kwestionowanie krzywdy - pomniejsza się znaczenie szkody, którą zamierza się wyrządzić; 3) kwestionowanie ofiary - uznaje się, że ofiara zasłużyła sobie na to, co ją spot;.'.a. lub że nikt nic będzie poszkodowany, ponieważ trudno ustalić, kto poniesie stratę w wyniku danego czynu; *1) potępienie potępiających - przyjmuje się, że „wszyscy" są nieuczciwi i w związku z tym ci, którzy potępiają dane postępowanie, kierują m«; w istocie także nieuczciwymi motywami, tyle, że starannie skrywanymi; 5) powołanie się na wyższe racje - łamanie normy usprawiedliwia się „mniejszym złem", i/n. koniecznością obrony wartości cenionych wyżej.

Jak zaznaczają D. Matza i G.M. Sykes. przedstawione techniki zapewne nie wyczerpują wszystkich możliwych sposobów neutralizowania norin. Z tego względu należy je traktować głównie jako egzemplifi-kacjc. Inne zastrzeżenia - wskazywane prze/, krytyków - dotyczą niezbyt jasnych kryic-riów wyróżnienia poszczególnych technik (zoh. [A. Siemaszko 1993, s. 197 i n.J). To samo zachowanie, a także podobne sposoby werbalizacji, mogą być kwalifikowane do różnych technik neutralizacji. Pomimo wysuwanych zastrzeżeń koncepcja neutralizacji posiada islotne znaczenie teoretyczno, które nic ogranicza się wyłącznic do wyjaśniania zachowań przestępczych, a zwłaszcza „psot" porządnej młodzieży z warstw średnich oraz. „niepoważnej przcstępczosu" mlodzicży z warstw niższych (zoh (A. Siemaszko 1993, s. 202]), Koncepcję lę można traktować ogólniej, jako element teorii dynamiki wartości (zob. [R. Dyoniziak. A.SIaboń 1997, s. 18-27]). (A.S.) ’

Zob. dewiacja, internalizacja, normy społeczne, tożsamość, wartość.

Lilerntura:

Dyoniziak R., Slaboń A., 1997, Patologio zycio gospodarczego. Aspekty socjologiczne, AK w Krakowie, Kraków.

Siemaszko A., 1993, Granice tolerancji O teoriach zachowań dewiacyjnych, Wyd. Nauk PWN, Warszawa.

Sykes G.M., Matza D., 1957, Techmąues »f Neutralization: A Theory of Delinquency, „American Sociological Reyicw". v«l. 22