56702 symbol090

180

się więc uwzględnienie prócz składu i dyspersji znalezisk wodnych, także otaczających je warunków naturalnych.

Ostatni z analizowanych aspektów sacrum akwatycznego dotyczył jego roli i znaczeń w obrządku pogrzebowym. Zagadnienie to potraktowaliśmy jako wskazówkę, kierującą uwagę na elementy informacji źródłowych, pomijanych dotąd nieomal całkowicie w opracowaniach. Autorzy zauważali bowiem istnienie związków topograficznych pomiędzy lokacją cmentarzysk a bliskością wód, lecz poprzestawali na stwierdzeniach nie wykraczających poza dane kartograficzno-opisowe (np. Chmielewski 1952, 19; Nosek 1967, 260). Podobnie incydentalny charakter posiadały opinie dostrzegające w materii torfowej, umieszczanej pod grobowcami neolitycznymi, ślady "akwatycznej" obrzędowości (Kowalski 1991, 34). Symbolizm ten ujmowano w sposób hermetyczny, bez odwołań do równoległych eksplikacji Żywiołu wody w innych dziedzinach wyobrażeń .

W celu przybliżenia tanatologicznych znaczeń sacrum akwatycznego, poddaliśmy analizie rodzaje środowisk wodnych towarzyszące cmentarzyskom oraz usytuowanie ich po określonych stronach zbiorników lub cieków. Uzyskane informacje wskazują na dominację położeń nadjeziornych oraz lokacji pochówków na N-W od wód w KPL i KAK, zaś położeń nadrzecznych oraz lokacji na S-E od wód w EB i Ha C-D (wykr. 6 i 7) . Stwierdziliśmy także, iż osie grobowców kujawskich KPL i KAK (tab. 15) oraz układy rozległych cmentarzysk wczesnobrązowych z Niżu Polskiego (Łęki Małe, Bożejewice) "wskazują" kierunek do pobliskich środowisk akwatycznych (Kosko 1991, 92-93).

Dane zgromadzone na etapie fenomenologicznym sprowadzić można do ich właściwości empirycznych. Tym samym, z doświadczalnego punktu widzenia są one odtwarzalne. Nie oznacza to, aby konfrontacja z materiałem empirycznym stanowiła wyłączny wskaźnik ich prawomocności. Zastosowanie indukcji konieczne jednak było na początku badań, ponieważ staraliśmy się określić wspólną płaszczyznę różnych odmian wyrażeń symbolicznych (Tischner 1989, 203-240).

Powyższy sposób ujęcia informacji źródłowych krytykowany jest przez przeciwników wykorzystywania metod nauk przyrodniczych w humanistyce. Zarzucają oni indukcjonistom "wiarę" w czyste fakty oraz oczekiwanie jednoznacznych i ostatecznych odpowiedzi na pytanie o to, jak żyły i rozwijały się grupy społe--zeństw danego okresu czy kultury. Bezpośrednią tego przyczyną byłby bezzałożeniowy charakter dokonywanych przez nich obserwacji (Czerniak, Piontek 1990, 437-439).

Z kilku powodów niesłuszne są tego typu zarzuty w przypadku naszej pracy. Najistotniejszy wiąże się z głównymi właściwościami hermeneutyki. Zastosowana metoda ma bowiem charakter an-tynaturalistyczny. Powoduje to, iż świat przez nią badany jest z doświadczalnego punktu widzenia nie do odtworzenia (Stelmach

1989,    50-51).

Również cele prowadzonych analiz odbiegały od tych, które wytyczone są rozumowaniem redukcyjnym. Zarówno indukcja, jak i dedukcja poszukują jednoznacznego uprawomocnienia swych wniosków. Prezentują przeciwne założenia wyjściowe, lecz równie konsekwentnie dążą ku racjonalności i weryfikowalności (Bocheński 1992, 102-106). Wykazał dobitnie ów fakt W. Stoczkowski, krytykując archeologię modeli optymalizacyjnych, popularną w Stanach Zjednoczonych do połowy lat siedemdziesiątych. Autorzy głównych prac tego nurtu, niezależnie od indukcyjnego (M. Joachim) bądź dedukcyjnego (A.S. Keene) podejścia do źródeł, uznawali wiodącą w kulturze rolę pragmatycznej logiki materialnej (Stoczkowski

1990,    126-127).

Nadmienić wreszcie trzeba o funkcji, która wyznaczona została źródłom na etapie fenomenologicznym. Wprawdzie posiadały one właściwości faktograficzne, lecz poprzestając na tym poziomie informacyjnym popełnilibyśmy błąd metodyczny, wynikający ze wspomnianego .antynaturalizmu hermeneutyki. W dalszej zaś konsekwencji niemożliwa stałaby się poprawna interpretacja symboliki akwatycznej, zastąpionej przez zbiór faktów o przypadkowym doborze znaczeniowym (np. naczynia jako depozyty wodne, torf jako element budulcowy niektórych grobowców neolitycznych, zygzak na ceramice jako symbol "wód niebiańskich" etc.). Tymczasem przeprowadzona przez nas fenomenologiczna analiza źródeł, otworzyła horyzont doświadczeń sacrum wody w obranym zakresie czasoprzestrzennym.

Wykorzystanie faktów stanowiło jedynie wstęp do dalszego poszukiwania ich istoty. Poza nawiasem zainteresowania pozostała materialna konstytucja "czystych" źródeł, opowiadających o realnej, pradziejowej rzeczywistości. Były one rozpatrywane w kontekście symbolizmu akwatycznego, w który wnikaliśmy stopniowo, drogą interpretacji hermeneutycznej.

Na etapie fenomenologicznym, otwierającym ów proces, dokonaliśmy przeglądu upostaciowań sacrum wody. Zostały one już