57852 Wykłady z polskiej fleksji3

6. Przegląd leksemów odmiennych

(verba)

Spośród odmiennych części mowy czasownik ma niewątpliwie najbard/ie skomplikowaną odmianę. Wynika to z kilku powodów. Po pierwsze, żadna spośrót kategorii fleksyjnych czasownika nie obejmuje wszystkich form czasownikowych, a zakres poszczególnych kategorii jest różny. Po drugie, oprócz form zróżnicowanyc! ze względu na typowo czasownikowe kategorie osoby, trybu i czasu do paradygmali czasownika włącza się też pewne formy deklinacyjne, np. imiesłowy przymiotniku we. Po trzecie, czasowniki dokonane odmieniają się inaczej od niedokonanych Wszystko to sprawia, że paradygmat czasownika składa się z wielu podparadygma tów o zróżnicowanej odmianie, które trzeba będzie rozpatrywać osobno.

6.1. Kategorie fleksyjne czasownika

Musimy wyróżnić co najmniej sześć kategorii czasownikowych: tryb o wartoś ciach:

orzek, war, rozk - orzekający, warunkowy, rozkazujący, czas o wartościach:

ter, przysz, przesz, zaprzesz, nprzesz - teraźniejszy, przyszły, przeszły, zaprzeszły nieprzeszły,

osobę o wartościach:

ol, o2, o3 - osoba pierwsza, druga, trzecia,

ponadto zaś liczbę, rodzaj, przypadek i deprecjatywność o wartościach takich jak dla imiennych części mowy. Tryb orzekający bywa też nazywany oznajmującym a tryb warunkowy - przypuszczającym.

Ten minimalny zestaw kategorii fleksyjnych czasownika rozszerzano tradycyjnifl o aspekt i stronę, ale obecnie nie wszyscy autorzy są wierni tej tradycji. Również my aspektu i strony nie będziemy uważać za kategorie fleksyjne czasowników, co zostanie uzasadnione w 6.3 i 6.4.

0.2. Obraz odmiany czasownika

I *i z odstawimy kolejno różne podparadygmaty czasownika, poczynając od iMIprnstszych, obejmujących jedną formę fleksyjną, a kończąc na najbardziej In implikowanych. Przykłady czerpiemy głównie z czasowników PISAĆ i NAPI-> A» ile czasem sięgamy też po formy innych leksemów. Wielokropek oznacza, m oprócz przytoczonej przykładowo formy można by podać inne z tego samego |HMl|iiuudygmatu, o innych wartościach kategorii fleksyjnych. Semantyczne funkcje ......n zcgólnych form czasownika omawia rozdział 10.

0.2.1. Bezokolicznik

IcM nieodmienny, a mówiąc ściślej - nienacechowany ze względu na żadną

•    I alegorii czasownika (nie licząc aspektu i strony). Kończy się na -ć, rzadziej -c:

pisać, napisać slrryc, ostrzyc

0.2.2. Bczosobnik

Nazywany jest też formą bezosobową. Kończy się na -no, rzadziej -to.

•    liliiiicniu się przez tryb, ale ograniczony do dwóch wartości:

nt/ck pisano, napisano; myto, umyto w iii pisano hy, napisano by, myto by, umyto by

0.2.3. Gerundium

Nazywane jest też rzeczownikiem odsłownym lub odsłownikiem (od dawnego Kiru /cnia wyrazu słowo ‘czasownik’). Odmienia się przez przypadek o wartościach |I0 wymienionych:

plMinie, pisania,    napisanie, napisania, ...

wh kmic gerundia odmieniają się też przez liczbę: utonięcie, utonięcia

I iw aha I. Do gerundiów zalicza się tylko te odczasownikowe nazwy czynności, pHu c .ów i sianów, które mają zakończenie -unie, -enie lub -cie mianownika liczby l"i|i ilync/cj, np. czytanie, liczenie, szycie. Pozostałe, jak wyjazd, są niekalcgorialnc i dlatego traktuje się je jako odrębne leksemy rzeczownikowe.

I iw aha 2. Niektóre gerundia Icksykalizują się, stając się rzeczownikami. W łych wtórnych, zleksykalizowanych użyciach nic uważa się ich za gerundia i nic >iillt za do paradygmatów czasownikowych, np.: