22929 Wykłady z polskiej fleksji8

118 leksemów nieodmienny< li

Przysłówki łączące się z czasownikiem mogą określać' dowolną jego formę. Pewne ograniczenia dotyczą tylko łączliwości przysłówków / gcrundiami, por. szybko biegać, nieakceptowalne *szybko bieganie i dopuszczalne bieganie szybko.

Niektóre leksemy przysłówkowe mają jednak łączliwość ograniczoną. Ziln strujemy to kilkoma przykładami:

1.    Są przysłówki, które łączą się tylko z czasownikami, np. GUSTOWNIE Możemy powiedzieć gustownie się ubierać, możemy powiedzieć gustownie ubrany. ale nie *gustownie elegancki.

2.    Są przysłówki, które łączą się z czasownikami tylko o określonym aspekcie, np. CIĄGLE, NADAL, NIEZMIENNIE, NOTORYCZNIE, USTAWICZNIIi wymagają od czasowników aspektu niedokonanego.

3.    Są przysłówki, tzw. predykatywne, które występują tylko z czasownikami łącznikowymi typu BYĆ, STAĆ SIĘ lub ZROBIĆ SIĘ oraz. w wypowiedzeniach z domyślnym czasownikiem BYĆ. Przykładem jest DUSZNO, por. W pokoju zrobiło się duszno, Duszno mi.

4.    Są przysłówki, które w połączeniach z przymiotnikami i przysłówkami wymagają od nich określonej wartości kategorii stopnia, np. BARDZO, NIH-ZWYKLE, DOSYĆ wymagają stopnia równego, CORAZ i ZNACZNIE wymagają stopnia wyższego, a STOSUNKOWO wymaga stopnia równego lub najwyższego.

5.    Przysłówki łączące się z innym przysłówkiem mogą alternatywnie łączyć su; z homonimicznym zaimkiem liczebnym. Możemy powiedzieć np. Bardzo dnia pływam (dużo jest tu przysłówkiem) lub Bardzo dużo czasu spędzam na pływalni (dużo jest tu zaimkiem liczebnym, por. typowo liczebnikowe użycie: Dużo czasu minęło).

Zob. też 7.1.2 w sprawie rozróżnienia przysłówków i przyimków oraz 7.4.1 w sprawie rozróżnienia przysłówków i partykuł. Zob. też rozdział 5 w sprawia Ćw. 7 zaimków przysłownych.

\

7.4. Partykuły

Dawniej partykułami nazywano wszystkie wyrazy nieodmienne - przysłówki, przyimki, spójniki i wykrzykniki. Termin partykuła w znaczeniu zbliżonym do dzisiejszego pojawił się w gramatykach polskich w XIX wieku i przez długi czai odnoszono go do stosunkowo nielicznej grupy wyrazów i morfemów, któro w folklorze szkolnym znane są w formie mnemotechnicznych wyliczeń, np, li-czy-no-że-niech-by-nie. Współcześnie takie rozumienie partykuł odzwierciedla się jeszcze w Słowniku terminologii językoznawczej Gołąba, Heinza i Polańskiego (1970).

Później nowo utworzona klasa partykuł zaczęła się rozrastać wskutek przeno szenia do niej niektórych przysłówków i spójników, nie spełniających ściśle definicji przysłówka i spójnika. W rezultacie partykuły w niektórych współczesnych 1

11‘)

laiskuły

klasyfikacjach leksemów stały się swoistym „workiem na odpadki”, którego i wartość wyodrębniana jest na podstawie samych kryteriów negatywnych. Należą Iii bowiem leksemy nieodmienne nie spełniające warunków przynależności do Innych nieodmiennych części mowy. W innych klasyfikacjach natomiast widoczna I' i tendencja do podziału heterogenicznej klasy partykuł na pewną liczbę klas niniejszych i bardziej jednorodnych.

Szczególnie istotne jest odróżnienie partykuł od nieodmiennych przysłówków < 1‘ ilncj strony i od spójników z drugiej.

7.4.1.    Partykuła a przysłówek

1’rzysłówki, jak już wiemy, mogą być określeniem co najwyżej czasowników, l'i / yiniotników lub innych przysłówków. Leksemy nieodmienne mające łączliwość •o r.zą od przysłówków, a nie będące spójnikami, przyimkami ani wykrzyknikami, tiiIn zamy do partykuł. Partykułą jest np. NAWET, które w następujących zdaniach impizcdza i zarazem określa kolejno różne ich składniki: przysłówek, rzeczownik,

■ Msnwnik i wyrażenie przyimkowe w funkcji dopełnienia:

Nawet dzisiaj Piotr pytał o Marię.

Dzisiaj nawet Piotr pytał o Marię.

Dzisiaj Piotr nawet pytał o Marię.

Dzisiaj Piotr pytał nawet o Marię.

Zob. też 7.3 w sprawie łączliwości składniowej przysłówków.

7.4.2.    Szyk partykuł

W tekście pisanym partykułę umieszcza się zwykle przed składnikiem, do Mun go się ona odnosi, większość partykuł ma więc charakter prepozycyjny, W mowie natomiast można wyróżnić akcentem zdaniowym składnik, do którego iiilliosi się partykuła, niezależnie od jej pozycji w zdaniu. Szyk partykuł w języku Mówionym jest więc mniej ograniczony, co pokazują następujące przykłady Uklndnik akcentowany wyróżniliśmy wielkimi literami):

DZISIAJ nawet Piotr pytał o Marię.

Dzisiaj nawet PIOTR pytał o Marię.

Dzisiaj nawet Piotr PYTAŁ o Marię.

Dzisiaj nawet Piotr pytał O MARIĘ.

Niektóre partykuły zarówno w mowie, jak w piśmie są prepozycyjne, np. NIE, ('ZY, OBY występują zawsze przed czasownikiem. Niektóre inne partykuły są mwnzc postpozycyjne, np. -LI (Muszli czas wolny, by długiego dyskursu wy-diu hud?) i -Ż oraz. -ŻE (Komut to się mój obraz nie podobał?, Hądile rozsądna I uh’ płacz z byle powodu).