60737 P1170401 (2)

66 Jan Dąbrowski

z rozpoczynającym się u schyłku 1 okresu epoki brązu napływem metali I siedmiogrodzkich i naddunajskich wzdłuż Odry (E. Lomborg 1960, s. 72 I n.. ryc. 7). Wówczas pod wpływem tych właśnie brązów wykształcił się I I samodzielny metalurgiczny styl nordyjski (J. E. Forssander 1939, s. 63 | n.) początkując działalność wielkiego centrum produkcyjnego. Wytwory I tego ośrodka pojawiły się na Pomorzu w małej ilości jeszcze podczas I I okresu epoki brązu (M. Gedl 1980a, s. 52). Skupisko wytworów i zachodnioalpejskich na wschodnim Pomorzu (M. Gedl 1983, s. 28) I sugeruje istnienie już w tym czasie szlaku, wiodącego wzdłuż dolnej I Wisły. Mimo tego napływu brązów dominują tu nadal wytwory krze- I mienne. będące dowodnie przedmiotem wymiany na dość znaczną skalę I (J. Machnik 1977. s. 171).

Niejasna jest natomiast sytuacja kulturowa na omawianym terenie. I Wiadomo, że nie jest on kulturowo jednolity, ale dotychczasowe próby I dokładniejszego określenia zasięgów wchodzących w grę jednostek dąją I rezultaty dalekie od precyzji (J. Machnik 1977, ryc. 4; A. Kempisty 1981, I mapa 24). Wynika to nie tylko z ubóstwa materiału dodatkowe I perturbacje zostały spowodowane przez próby przypisywania tych I terenów w kulturze unietyckiej (W. Sarnowska 1969; W. Hensel 1973, B s. 135 n.). Jak słusznie wskazał J. Machnik (1977, s. 105), były one próbą | określenia zasięgów kulturowych głównie na podstawie rozrzutu wy- I tworów metalowych, co budzi poważne zastrzeżenia.

Wydaje się, że nie tylko „tradycjonalne” cezury są istotne w omawia- I nyra regionie. Niewątpliwie nieco intensywniejszy napływ przedmiotów I brązowych na Pomorze przypada na czasy V fazy kultury unietyckiej I (J. Machnik 1977,s. 142 n.). i zapewne od tego momentu zaczynają one I odgrywać istotniejszą rolę w miejscowych układach. Ważniejsza jest I chyba jednak inna cezura, a mianowicie wspomniany już początek I napływu brązów „węgierskich” szlakiem odrzańskim, rozpoczynający.! intensywne użytkowanie owego szlaku z wszelkimi tego konsekwencja- I mi. Przypada to na czasy mieczy typu Apa i Hajdusamson, a więc na fazę I A2 epoki brązu (A. Mozsolics 1967, s. 121 n.; B. Hansel 1968, s. 25 n.). Nie I można na razie określić, czy wiąże się to jeszcze z V fazą unietycką (H- I Muller-Karpe 1977, s. 51 n.), czy też z fazą następującą bezpośrednio po niej, ale na pewno poprzedza początek II okresu epoki brązu. Nie można jeszcze stwierdzić, czy cezury te znąjdują odzwierciedlenie w zmianie stosunków kulturowych na Pomorzu.

Podczas II okresu epoki brązu obserwuje się masowy napływ brązów z południa na pobrzeża Bałtyku. Dopiero bodaj od początku tego okresu mówić można o rozpoczęciu się epoki brązu, to jest czasów, kiedy narzędzia i ozdoby z tego surowca upowszechniły się już szeroko na obszarze Pomorza i innych terenach (J. Dąbrowski 1968, s. 136). Związać

ne jest to przede wszystkim z oddziaływaniami zespołu kultur mogiłowych (E. Lomborg 1960, s. 83 n.). Drogami wzdłuż Odry i Laby wędrują różne wytwory południowe, docierąjące aż do Skandynawii (R. Hach-mann 1957, mapy 14 i 15). Wraz z nimi wędrują wzdłuż Odry wytwory śląskiego centrum metalurgicznego (M. Gedl 1975, mapa 2). nie rozchodzące się zresztą specjalnie szeroko poza jej ujście. Obok tego szlaku funkcjonował także szlak biegnący wzdłuż Wisły, rozpoczynający swe istnienie współcześnie z wpływami madziarowskimi (J. Dąbrowski 1977, s. 214 n.) bądź z wczesnymi skarbami horyzontu Koszider (W. Bląjer, A. SŻpunar 1981, s. 304 n.). Tą drogą również docierają na Pomorze przedmioty proweniencji południowej (ryc. 1), natomiast kujawski ośrodek wytwórczości metalurgicznej oddziaływa na rejon ujścia Wisły wyraźnie słabiej (M. Gedl 1983, tabl. 47 A).

Ten napływ surowca i wytworów brązowych powoduje oczywiście różne konsekwencje. Jedną z nąjważniejszych jest rozwój miejscowej wytwórczości metalurgicznej. Obok przedmiotów importowanych z południa występują przecież na Pomorzu ich lokalne naśladownictwa oraz formy będące niekiedy daleko posuniętym przetworzeniem tych wzorców, jak np. naramienniki typu Czernice (W. Blajer 1984, s. 52 n.). Bujny rozwój metalurgii nordyjskiąj zaznacza się nie tylko pewną ilością importów, ale także odtwarzaniem form pospolitych w tym kręgu (np. siekierki z brzegami typu tzw. północnoniemieckiego). Powstąją miejscowe warianty form o nordyjskim charakterze (lokalna odmiana naszyjników kołnierzowatych) oraz efekty inwencji miejscowych twórców, jak np. wisiorki rożkowate czy tzw. szpule (K. Siuchniński 1963, s. 156 n.). Nie można obecnie przeprowadzić całościowej analizy zestawu przedmiotów metalowych tego regionu ze względu na brak wielu opracowań typologicznych. Różnorodność genezy tych wytworów nie ulega kwestii tym bardziej, że wzorce określane jako nordyjskie czy południowe także nie wywodzą się z jednego tylko obszaru. Ten rozwój miejscowej metalurgii odbywa się w zasadzie tylko na zachodnim Pomorzu; dla wschodniej jego części dowody na lokalną produkcję są raczej słabe (J. Dąbrowski 1968, s. 26 n.).

Stwierdzić więc można, że wytwórczość miejscowa ma charakter niewątpliwie nordyjski. To właśnie spowodowało zaliczenie rejonu Ujścia Odry do II strefy, a pozostałej części Pomorza do strefy m (Randzone) kręgu nordyjskiego (K. Kersten 1936, s. 97). Rozwój wytwórczości metalurgicznej, bazującej na południowych wzorcach szybko przetwarzanych w charakterystyczne formy lokalne, jest typową cechą kręgu nordyjskiego II okresu epoki brązu — obserwowane więc na Pomorzu procesy są tylko repliką zjawisk ogólniejszych. Omawiane czasy cechuje wielkie bogactwo przedmiotów metalowych' znać to i na