67359 P1170405 (2)

74 Jan Dąbrowski

rze (K. Kersten 1936. s. 97). Taki właśnie układ ma miejsce na Pomorzu i w 11 i 111 okresie epoki brązu, a podobnie kształtują się stosunki i na innych obszarach (por. np. F. Laux 1971).

W nowszej literaturze przynależność kulturowa Pomorza bywa okreś- | lana bardzo różnie tak dla II, jak i III okresu. Wyżej przytoczyłem,® poglądy negujące odrębność kulturową tego regionu od innych zienąS polskich. H. Muller-Karpe (1980, s. 316 n.) określa obszar między dolną I Wisłą a dolną Labą jako jednolity kulturowo, ale rozrzut rozmaitych I form metalowych (H. Schubart 1972, mapy 14 17, 21, 25—28, 38; W. I Bląjer 1983, mapa 21) oraz pewne odrębności w wyposażaniu zmarłych,! (częstsze w Meklemburgii fibule, miecze, siekierki z piętką) wyraźnie I temu przeczą. Bardziej wiarygodna jest wersja mówiąca o lokalną) I kulturze z elementami mogiłowymi i nordyjskimi, trwającej aż po I schyłek III okresu (M. Gedl 1975, s. 84 n.; 1983, ryc. 1). Istotnie, w n j okresie epoki brązu na obszarze położonym w przybliżeniu między Wkrą a Dzierżęcinką oraz źródłami Małej Iny a wybrzeżem występuje odrębna jednostka kulturowa, którą nazwać można grupą zachodniopomorską! I Charakteryzuje się ona obfitością brązów także lokalnej produkcji, przewagą obrządku ciałopalnego oraz specyfiką doboru inwentarzy grobowych (J. Dąbrowski 1985, s. 144 n.).

Słuszne wydąje się twierdzenie S. Wesołowskiego (1977, s. 98 n.) o długotrwałości procesu kształtowania się kultury łużyckiej na zachodnim Pomorzu. Tak więc liczyć się należy z trwaniem tej grupy jeszcze w środkowej epoce brązu. Przemawia za tym występowanie tu wspomnianego okresu sub-III, a także wyraźnie długie trwanie elementów wcześniejszych na obszarach sąsiednich (por. np. H. Keiling 1970, s. 201 n.). Dla wschodniego Pomorza datę pojawienia się kultury łużyckiej określić należy chyba nąjwcześniej na połowę III okresu, ze względu na fakt. iż dopiero w tym mniej więcej czasie pojawia się ona na obszarach sąsiadujących z nim od południa. Ze względu na słabe opracowanie oraz małą ilość znanych materiałów nie można na razie wyznaczyć owego końca grupy zachodniopomorskiej inaczej niż datą pojawienia sit kultury łużyckiej. Tu jednak powstaje pytanie czy występowanie n» Pomorzu niewielkiej ilości wczesnej ceramiki łużyckiej wystarcza dl* mówienia juz nie o występowaniu tej kultury, lecz choćby fazy przechod-j niej?

1 teraz pojawia się z całą ostrością problem, sygnalizowany już przy omawianiu kwestii występowania na Pomorzu kultur unietyckiej i md giłowej, a mianowicie problem kryteriów wyróżniania jednostek kultu] rowych. Jest rzeczą oczywistą, że nie można tego dokonywać nij podstawie jednego tylko elementu kultury. Tak więc między występu waniem nordyjskich brązów a łużyckiej ceramiki zachodzi opozycji

jedynie'pozorna, gdyż żaden z tych elementów sam nie wystarcza do kulturowego określenia regionu. Zresztą krąg nordyjski wydzielony został według zupełnie innych reguł, niż kultura łużycka. Oba te wielkie zespoły kulturowe wcale nie są jednoznacznie zdefiniowane, a dyskusje na ich temat dotyczą jeszcze rzeczy fundamentalnych (por. R. Hach-mann 1957, s. 159; E. Baudou 1960, s. 112 n.; J. Dąbrowski 1980; M. Gedl 1980b). Dyskusje te są w latach ostatnich szczególnie żarliwe odnośnie do kultury łużyckiej. W ślad za częstymi ostatnio w literaturze wypowiedziami teoretycznymi (np. J. Bergmann 1973- 1974) neguje się nawet samo istnienie kultury łużyckiej (B. Gediga 1980; 1983), a pojęcie „kultura nordyjska” (por. np. H. Thrane 1975, s. 15 n.) jest kwestionowane z podobnych pozycji (H. Jaanusson 1981, s. 120 n.).

Nie wnikając w subtelności metodyczne i terminologiczne należy stwierdzić, iż podczas środkowej epoki brązu obserwujemy ną Pomorzu przebieg zmian elementów kultury, typowy dla części terenów nadbałtyckich. Rozpowszechnia się wówczas ciałopalenie, niosąc za sobą zmianę reguł wyposażenia zmarłych (J. Brensted 1962, s. 103 n.; M. Stenberger 1977, s. 168 n.). Zmianom ulega wówczas zresztą duża część symboliki kultowej (E. Sprockhoff 1962). Rzeczą bardzo istotną jest to, że od tego czasu zaczyna się ujednolicanie ceramiki na dużych obszarach, wyraźnie pod wpływem łużyckim. Jest ono tak daleko posunięte, iż dało asumpt do powstania koncepcji o istnieniu (różnie zresztą określanej) prowincji ceramiki łużyckiej, wyraźnie bardziej rozległej, niż zasięg samej kultury łużyckiej (J. Dąbrowski 1980, s. 39 n.; H. Jaanusson 1981, s. 121 n.). Na terenie nordyjskim występują obok niewielkiej ilości form odrębnych naczynia nieco przekształcone, ale niewątpliwie wywodzące się z łużyckich (J. Brensted 1962, s. 124n.;K.W. Struve 1979, s. 114 n.) oraz egzemplarze tak podobne do ceramiki tej kultury, że uważane wręcz za importy (B. Stjernąuist 1961, s. 121; H. Thrane 1975, s. 177 n.). Zbieżność kształtu i ornamentyki naczyń jest uderzająca, a ostatnio okazało się, że występują i wielkie podobieństwa w technologii ich produkcji (H. Jaanusson 1981, s. 38 n.; J. Dąbrowski 1983, s. 147 n.). Badania technologii dopiero się zaczynąją, ale fakt zbieżności jest bezsprzeczny. Tytułem przykładu podam, że analizując ceramikę ze stanowiska 69 w Hallunda koło Sztokholmu (H. Jaanusson 1981) stwierdziłem występowanie tam siedmiu różnych technik chropowacenia, w tym wszystkich pięciu znanych z kultury łużyckiej (M. Mogielnicka-Urban 1984, s. 106 n.). Te łużyckie techniki wystąpiły na 69% badanych naczyń chropowaconych, nie jest to więc zjawisko marginalne. Ma to zresztą i dodatkowe znaczenie.

Przejęcie konkretnych technik produkcji musiało odbywać się przez bezpośredni kontakt z wytwórcą, gdyż inaczej tak dokładne ich odtwo-