61227 ScannedImage 41

szym czynnikiem wyjaśniającym różnice w rozwoju hiszpańskiego i polskiego katolicyzmu okazuje się zatem niezdolność Polski do stworzenia wczesnonowoczesnego scentralizowanego państwa. Demokracja szlachecka federacyjnej republiki szlacheckiej udaremniła zarówno wprowadzenie scentralizowanego absolutyzmu, jak i utożsamienie Kościoła i państwa. Wczesnonowoczesna Polska stała się schronieniem dla dysydentów religijnych, uciekających przed wszechobecnymi w Europie wojnami religijnymi. Nawet wówczas gdy kontrreformacja umocniła katolicką hegemonię w kulturze polskiej, a wojna ze Szwecją wywołała silne reakcje antyprotestanckie, Polska nadal stanowiła zdumiewający przykład tolerancji religijnej¹.

Katolicka Polska, podobnie jak katolicka Irlandia, jest krajem, który, wobec nieobecności typowego połączenia absolutyzmu z cezaropapizmem, odbiega znacząco od tego, co David Martin nazwał „latynoskim modelem sekularyzacji”². W obu przypadkach religia zawdzięczała swoją silną pozycję temu, że stała się ogniskiem oporu przed najeźdźcami. W Polsce utożsamienie Kościoła z narodem nastąpiło wówczas, gdy Kościół katolicki okazał się jedyną instytucją zdolną przenikać granice trzech zaborów. W XIX wieku katolicyzm, romantyczny nacjonalizm i słowiański mesjanizm złożyły się na nową polską religię obywatelską. Z początku zjawisko to dotyczyło przede wszystkim szlachty i inteligencji. Jednakże prowadzona przez Bismarcka w latach siedemdziesiątych XIX wieku polityka Kulturkampfu, będąca zagrożeniem dla językowej i religijnej tożsamości polskiego chłopstwa, popchnęła i tę grupę społeczną w kierunku sprawy narodowej³.

Zastanawiające, że połączenie polskiej tożsamości narodowej i katolickiej dokonało się mimo reakcyjnej polityki Watykanu, który konsekwentnie wspierał konserwatywne monarchie i potępiał polskie powstania.„Zdradę” Watykanu rekompensowało jednak poświęcenie radykalnego, niższego duchowieństwa, dalekowzroczne przywództwo kilku hierarchów i powstanie pod koniec XIX wieku polskiej odmiany katolicyzmu społecznego. Tworzenie klasowych tożsamości, ideologicznych stanowisk i grup politycznych przełamywało się zawsze przez pryzmat sprawy narodowej. Dziewiętnastowieczna Polska uniknęła typowych konfliktów między Kościołem katolickim a świeckim państwem liberalnym, między Kościołem a świecką inteligencją humanistyczną, która stawała się coraz bardziej antyklerykalna, a także między Kościołem a socjalistycznym ruchem robotniczym, który był najpierw antyklerykalny, a następnie przeszedł na pozycje wojującego ateizmu. Typowy pozytywny związek edukacji, industrializacji, urbanizacji i proletaryzacji z sekularyzmem, jeżeli w ogóle występował w Polsce, to w znacznie złagodzonej postaci⁴.

Kiedy nadeszła pierwsza faza industrializacji, większa część państwa i kapitału znajdowała się w obcych rękach. Dlatego nie można było obwiniać Kościoła o legitymizowanie dominacji państwa lub kapitalistycznego wyzysku. W efekcie pierwsze pokolenie polskich robotników nie było ani zdechrystianizowane, ani wynarodowione, a przynajmniej nie w takim stopniu, jak zdarzało się to gdzie indziej. Dość często dochodziło natomiast do połączenia w jedno tożsamości klasowej, religijnej i narodowej.

NIEPODLEGŁOŚĆ I KONIEC POLSKIEJ WYJĄTKOWOŚCI

Odzyskanie przez Polskę niepodległości po zakończeniu pierwszej wojny światowej spowodowało, że jedność narodu, skonsolidowanego przeciwko obcym wrogom, zaczęła zanikać. Pojawiły się typowe podziały klasowe, partyjne i ideologiczne, a szowinizm narodowy ukazał swoją szpetną twarz w sposobie traktowania mniejszości żydowskiej i ukraińskiej. Także

161

1

   Na temat pluralizmu religijnego, tolerancji i konfliktów we wczesnonowoczesnej Polsce por. Oscar Halecki, From Florence to Brest, Romę 1958; Ambroise Jobert, De Luther a Mohila: La Pologne dans la crise de la chretiente, 1517-1648, Paris 1974; Stanisław Kot, Georges Niemi rycz et la lutte contrę 1’intolerance au lT^e siecle, The Hague 1960; Frank E. Sysyn, Between Poland and the Ukrainę: The Dilemma of Adam Kysil, 1600-1653, Cambridge, Mass. 1985; Harry Dembkowski, The Union of Lublin, Polish Federalism, Boulder, Colo. 1982; Feliks Gross, Tolerance and Intolerance in Poland: The Two Political Traditions, „Polish Review” 20 (1975).

2

   David Martin, A General Theory of Secularization, New York 1978.

3

   Por. Andrzej Walicki, Philosophy and Romantic Nationalism: The Case of Poland, Oxford 1982; Adam Bromke, Poland’s Politics: Idealism vs. Realism, Cambridge, Mass. 1967; Piotr Wandycz, The Land of Partitioned Poland, 1795-1918, Seattle 1974; Czesław Strzeszewski i in., Historia katolicyzmu społecznego w Polsce, 1832-1939, Warszawa 1981.

4

Józef Majka, The Character of Polish Catholicism, „Social Compass” 15, nr 3-4 (1968).