68047 IMGu04 (2)

Siary i wwwMt zia-Sachama. Kulrura czarnoleska była zespołem o niezwykle silnie zaznacz₀ agrarnym rhiinlirm Zajmowane przez nią tereny leśnostepowych czarno?J stwmdjr możliwość daleko idące i specjalizacji w tym zakresie. Wytworzone I ne struktury osadnicze, z osiedlami o charakterze obronnym (np. Subbotoy

kreslają silnv związek z eksploatowanym gospodarczo środowiskiem. Nadłul użytkowanych osiedlach zamanifestowane są też ślady wysokiego poziornu] lurgu brązowej. a także żelaznej (np. bimetaliczne miecze z żelazną głowicą

% ^stabi|. Eotfwal,

^etj.

ibr,

aową rękojeścią). Nic też dziwnego, iż ludność kultury czarnoleskiej od schyłku e ^ ki brązu (X IX wiek BC) stała się obiektem presji ze strony agresywnych koczown ków ze stepów wschodniej Europy. Wywołało to tendencję do forty filcowania _0sa(j położonych w sąsiedztwie obszarów' stepowych (np. osiedla obronne w rejonie rzek Tjaśmin). Nie uchroniło to jednak rolniczej ludności lasostepu przed domina mających przewagę militarną nomadów.

Na wschodnim krańcu omawianej strefy, wciśniętej jakby między obszary leś_ne I stepy, rozwijał się w* epoce brązu kompleks kultur Mar'janovka-Bondaricha. Jeszo* dalej ku wschodowi, zwłaszcza na środkowym Powołżu, obszary stepowe zbliżają się do grarucY zwamch lasów powodując, że wpływ cywilizacyjny środowisk stepowych jak I ich infiltracja ku północy (zwłaszcza wzdłuż osi Wołgi) były znacznie silniejsze, a dynamika procesów społeczno-kulturowych większa. W leśnostepowym zaułku dorzecza Sejmu i górnego Dońca, czas upływał jakby wolniej. Rozwijające się na podłożu zespołów dołkowo-grzebykouych społeczności kultury marianowskiej kultywowały nadal model gospodarki łowiecko-rybackiej, adaptując jedynie na szerszą skalę ha dowię. Odpowiadała temu srrukcura osadnictwa reprezentowanego głównie przezkrót-kocnrole międlą. Popielo w środkowym brązie, pod presją stepowców, rozprzestrzeniła. mą znajomość wyrobów brązowych, a także wzrosło znaczenie uprawy ziemi i na-stąpiła dalsza stabilizacja osadnictwa Kontynuację tego trendu można obserwować i na przykładzie rozwoju kultury bondarichafiskiej (XII-VIII wiek BC), kiedy to obok mirjerowej metalurgii brązowej, poświadczonej znaleziskami form odlewniczych, zaczęły pojawiać się wyroby żelazne.

Pozorna bohem - Kaukaz w epoce brązu

Geograficzne położenie Kaukazu, a także bogactwo zasobów mineralnych (zwłaszcza rod meyaM kolorowych) zadecydowały o jego szczególnej roli cywilizacyj-esej w epoce brązu. F^^^MRp6^|scomorfołogiczna stała się bowiem zwornikiem

Zjawiska kulturowe wczesnej epoki brązu na terenach kaukaskich ukształtowały się pod wpływem impulsów południowych, w okresie odpowiadającym brązowi IA i TB we wschodniej Anatolii i okresowi późnego Uruk i Dżemet Nasr na terenie Mezopotamii (3500-2800 BC).

kultura kuro-arakska

Podstawowym zespołem kulturowym tego okresu na terenach kaukaskich była kultura kuro-arakska, zajmująca Zakaukazie (aż po Iran i wschodnią Anatolię) oraz centralny i północno-wschodni Kaukaz, aż po Dagestan. Choć na osiedlach kuro--arakskich we wschodniej Anatolii pojawiło się w tym czasie sporo ceramiki typu późnego Uruk (3500-3200/3100 BC), wpływy te nie spowodowały wyraźniejszego przełomu cywilizacyjne go w miejscowym środowisku. Kultywowała ona bowiem nadal wzorce ukształtowane w okresie eneolitu, mające wszelkie cechy rolniczego modelu kulturowego właściwego obszarom bliskowschodnim. Podstawą gospodarki było rozwinięte rolnictwo (głównie zbożowe) z uprawą sprzężajną (zwłaszcza na równinach) i tarasową. Na terenach wyżynnych i śródgórskich, również gęsto zasiedlanych, duże znaczenie odgrywała jednak hodowla, głównie z okresowym (sezonowym) wypasem stad. Rozwinięta sieć stałego osadnictwa obejmowała osiedla typu tellowego (tzw. tepe), a także osady wyżynne lokowane w miejscach naturalnie obronnych. Poświadczony jest wysoki poziom wytwórczości, w tym metalurgu brązowej, stosującej coraz częściej technologię uzyskiwania brązów cynowych. Bogata metalurgia brązowa znakomicie ilustruje proces tworzenia się na terenach kaukaskich silnych ośrodków wytwórczych, pracujących na miejscowych surowcach i tworzących na bazie wzorców przednioazja-cyckich własny styl.

W kulturze kuro-arakskiej dominowały pochówki szkieletowe, składane w skrzyniach kamiennych. Spotyka się też groby podkurhanowe oraz pochówki na terenie osad.

kształtowanie się kultury bedeństae*

W połowie III tysiąclecia BC rolnicza gospodarka Zakaukazia, a także innych terenów kaukaskich przeżywała - na skutek zmian ekologicznych - kryzys, pociągający za sobą załamanie się kuro-arakskiej wspólnoty kulturowej. Zmniejszyła się również liczba osiedli, a z północy zaczęły przenikać grupy ludności o gospodarce pasterskiej. Nastąpił proces transformacji kuro-arakskich wzorców kulturowych i kształtowanie się nowej jakości określanej mianem kultury bedeńskiej. Charakterystycznym zjawiskiem było pojawienie się monumentalnych pochówków kurhanowych, składanych w wielkich jamach lub w naziemnych komorach wzniesionych z grubych bierwion z belkowymi stropami (np. Martkopi - kurhan o wysokości 12 m i średnicy ponad 100 m). W wyposażeniu nadal występowała ceramika w typie kuro-arakskim, ale pojawiły się nowe formy uzbrojenia oraz liczniejsze ozdoby z metali szlachetnych i typowe dla strefy stepowej wschodniej Europy kolie oraz zawieszki z zębów i kłów zwierząt. Ostatecznie tradycje kuro-arakskie zanikły w ciągu III tysiąclecia BC, ustępując dominacji północnych, stepowych wzorców cywilizacyjnych.

kultura matkopska

Drugim zespołem kulturowym wczesnego brązu o starych, jeszcze eneolitycznych tradycjach była kultura majkopska. Zajmowała ona centralne i północno-zachodnie 1’rzedkaukazie łącznie ze stepami kubańskimi. Jej twórcami byli przybysze zza Kaukazu, którzy przynieśli ze sobą m.in. technologię brązów cynowych. Presja kulturowa wczesnomczopotaniskiej cywilizacji / okresu późnego Uruk (3500-3100 BC), widoczna jest zwłaszcza w inwentarzach ceramicznych. W rym czasie kultura majkopska wykazywała największą ekspansywność sięgając dolnego Donu, gdzie weszła w bliski koniaki ze środowiskami stepowymi (m.in. kulturą grobów jamowych). Sprzyjało to transmisji wysoko rozwiniętych technologii obróbki brązu dalej na północ.

Kultura majkopska, ugrupowanie głownie o gospodarce pasterskiej, znana jest przede wszystkim z wielkich, bogato wyposażonych pochówków kurhanowych, od-'wwn irdlujących silne rozwarstwienie społeczne. Niekiedy pod nasypami znuidowah kousmiki je dolmenowe, np. w kurhanach koło stanicy Noyosyobodnej czy w shu