68638 S5006283

48

W 1.01)/. IMI KR/ HOLI ino WIC/

się _walec, powstały spony i dolne konstrukcje w postaci poprzeczek, krzyżaka czy drugiej tarczy kolistej. Znamy wiele różnorodnych odmian tych kół, z których wiele przenikając na nowe tereny nie było nosicielami ani silnego obtaczania, ani toczenia, ze względu na specyfikę tradycyjnego garncarstwa lokalnego, które nieraz po zapożyczeniu kola nic przestawało posługiwać się miejscowymi technikami lepienia .

We wszystkióh jednak tych wypadkach koła te ułatwiały lepienie naczyń różnymi technikami i wpływały, jak zobaczymy, na rozwój niektórych z tych technik.

Na terenie Słowiańszczyzny, zarówno w okresach lateńskim i rzymskim jak i we wczesnym średniowieczu, mogły być w użyciu koła garncarskie w zasadzie nieprzystosowane do toczenia. Sądząc z reliktów etnograficznych były to kola jednotarczowe bezsponowe z osią ruchomą, znane z terenu Wielkorusi, i kola jednotarczowe bezsponowe na osi nieruchomej, znane z Bośni (ryc. 9/2a), Białorusi i Wielkorusi oraz koło jednotarczowe czterosponowe z krzyżakiem, znane z terenu Bośni, Białorusi i Wielkorusi (ryc. 9/4b). Zagadnienie stosowania rodzaju techniki garncarskiej na tych terenach Słowiańszczyzny wschodniej i zachodniej nie jest jeszcze całkowicie wyjaśnione, ponieważ np. materiał ceramiczny z IV wieku ze słynnego ośrodka w Igołomii, uważany, za toczony, zdaniem moim, które opieram na autopsji, mógł być lepiony i silnie obtaczany. W okresie jednak wczesnośredniowiecznym na tych terenach nie stosowano techniki toczenia w garncarstwie do wieku XII włącznie²⁰. Kołem, z którym można na Sło-wiańszczyźnie łączyć stale stosowane toczenie są koła z Wielkorusi — jedno-larczowe bezsponowe z osią ruchomą, kolo dużych rozmiarów (ryc. 9/6c), koło dwutarczowc wielosponowe na osi nieruchomej (ryc. 9/5a) oraz koło dwutarczowe bezsponowe z osią ruchomą (ryc. 9/6). Dwa pierwsze typy mogły pojawić się na terenach wschodniej i zachodniej Słowiańszczyzny dopiero po wieku XII, natomiast trzecie z wymienionych dopiero po wieku XVI p

Wszystkie wymienione wyżej typy kół garncarskich znane z reliktów

^ł* Stwierdziłem to na Białorusi: Garncarstwo wiejskie ..., op. cit. b. 179.

*° Jest to data przyhliżonu. która może być ściślej określona po uzyskaniu dobrze datowanych zespołów ceramicznych z wieków XII-XIV. Na innych terenach Słowiańszczyzny toczenie mogło pojawić się później. Ciekawe są fakty nustępujęcc: w Wilnie na terenie grodu datowanego na około 1390 r. (data zburzenia go przez Krzyżaków) brak było naczyń toczonych (W. H o ł u b o w i c z i H. H o I u b o w i c z, Kriwoj Gorod Wilno. Kratkije Soobszczenija o dokladach i polcwych issledowanijach Instituta Istorii Matie-riałnoj Kultury Akadiemii Nuuk SSSR, Moskwa-Lcningrod 1945, s. 114-125); na Węgrzech w XIV wieku występuje licznie ceramika lepiona na kole techniką ślizgowo-taśmową i silnie obtaczana (I. H o 11, Ailatok a Kózepkori magyar fazekassóg munkamódsze• reihez. Budapest regiaćgei XVII, 1956 r., s. 177-196).

¹¹ A. Kieł li, Die Enlwichhtng op. cit. s. 85-86.

etnograficznych -_Ł teren ów Słowiańszczyzny, we wszystkich swych dość licz-nycli nic uwzględnionych tu lokalnych odmianach, są uważane przez nas za kola garncarskie o rozwiniętej formie i funkcji pierwotnej (zamierzonej przez twórców pierwowzorów poszczególnych typów zasadniczych). Z tego też względu nie zgadzamy się z twierdzeniem niektórych badaczy, że koła tych typów nie są kołami garncarskimi, lecz obracającymi się podstawkami, wykonanymi na wzór prawdziwych kół garncarskich²². Kola te bowiem w badanych ośrodkach w Albanii wpływały na przyśpieszenie produkcji garncarskiej przez stosowanie ohtaczania w stosunku do lepienia bez kola

garncarskiego.

Koło jednotarczowe dwusponowe z poprzeczką na osi nieruchomej stwierdzone jest dotychczas na terenie europejskim w reliktach etnograficznych jedynie w Gojan. Opublikowana o nim wiadomość przez Nopsca"ę dała podstawę K. Moszyńskiemu do przypuszczenia, że jest to przejściowy typ kola między jednotarczowym bezsponowym a czterosponowym z krzyżakiem. Za słusznością tego przypuszczenia może przemawiać występowanie w Japonii kół jednotarczowyeh z dwoma sponami, połączonymi kółkiem lub sznurkiem²³. Oczywiście oba i*:, tak oddalone geograficznie zjawiska podobnych odmian koła dwusponowego z poprzeczką mogą być w stosunku do siebie konwergencyjne, jednakże przemawiają one za istnieniem w rozwoju formy koła garncarskiego od jednotarczowego bezsponowego do jedno-tarczowego z krzyżakiem formy przejściowej. Brak natomiast podstaw sądzić, że tego rodzaju forma przejściowa miała szerszy zasięg w Europie, w szczególności zaś na terenie Słowiańszczyzny, gdzie w reliktach etnograficznych nie została stwierdzona.

Natomiast typ koła jednotarczowego czterosponowego z krzyżakiem na osi nieruchomej, występujący w Yarke i Gojan, ma szeroki zasięg europejski w reliktach etnograficznych. Znany jest z Wielkorusi, Białorusi, Bośni, Serbii, Bawarii, Portugalii²⁴ oraz z północnych terenów ZSRR (okolice Archangielska), gdzie został zaniesiony przez przesiedleńców prawdopodobnie niezbyt dawno²⁵. Można wydzielić dwie odmiany tego typu różniące się między sobą stosunkiem średnicy tarczy do wysokości sponów. W Albanii i Portugalii koła te, uderzająco do siebie zbliżone morfologicznie, są niższe i szersze, natomiast na pozostałych terenach występowania są one

²²    Pogląd ten reprezentuje wielu badaczy garncarstwa starożytnego i reliktowego współczesnego. Szerzej o tym piszę w pracy Garncarstwo wiejskie .... op. cit.

²³    B. Lessing, Die Topfcrci des Dorfes Meng-CItia-ching in China. Ethnos, III. I, 2. 1936, ryc. 8; Por. W. Hołub owić z. Garncarstwo wiejskie... op. cit., i. 89.

^M W. Hołub owić z. Garncarstwo wiejskie ..., op. cit., s. 61-62 i 89; K. Moszyński, Kultura Ludowa .., op. cit., ryc. 320 A; G. tf u s c h a n, lllustrierte .... op. cit., II, 2, s. 507; A. R i e t li, Dic Entwicklung ..., op. cit., s. 82, 91, ryc. 90 i 101.

²⁴    G. S. M a s I u w a, Starinnaja odieżda i gonczarnoje proizwodstwo Kargopolszcziny. Kratki jo Soobszczenija Instituta Etnografii VI, 1949, s. 7.

4