69299 img007 (108)

subiektywnych* zaś dla obserwacji obiektywnej pozostają w zasadzie! niedostępne. I

Powyższy .sposób rozumienia psychiki implikował uznanie introspekcjil za podstawową metodę jej badania, co przez pewien okres określało! kierunek rozwoju psychologii. Założenia dualistyczne przyjął Wilhelma Wundt oraz zapoczątkowana przez niego psychofizjologia. Uwzględniał oni także pewne metody obiektywne, mające na celu eksperymentalne pozna-1 nie fizjologicznych objawów przeżyć psychicznych. Pierwszoplanowym j jednak celem jego badań było poznanie treści przeżyć, a stosowaną w tym j celu metodę stanowiła introspekcja. Dominująca rola introspekcji ] w badaniach psychologicznych wystąpiła u Franza Brentano i przedstawi- I cieli „czystej psychologii”, którzy — odrzucając wszelkie formy ekspery- , mentu obiektywnego oraz negując potrzebę poznania zewnętrznych obja- | wów przeżyć psychicznych — ograniczali się do badania ich subiektywnych treści.’’ Reprezentujący u nas psychologię introspekcyjną Mieczysław Kreutz wyraził pogląd, że psychologia empiryczna „[...] ma za przedmiot zjawiska dane bezpośrednio w doświadczeniu, takie jak myśli, uczucia, pragnienia, spostrzeżenia itp.”¹ Metodą ich poznania jest introspekcja będąca „metodą podstawową, zasadniczą, bo gdyby jej nie było, nie byłoby i metod pośrednich, nie wiedzielibyśmy w ogóle nic o zjawiskach psychicznych [,..]”².

Na odmiennych założeniach dotyczących przedmiotu badań opierał się Zygmunt Freud i inni przedstawiciele psychoanalizy. Ich zdaniem badania te powinny dotyczyć przede wszystkim treści podświadomości, tkwiących w niej kompleksów, urazów, nie uświadomionych dążeń i pragnień. Psychoanalitycy doszukiwali się w nich głównych mechanizmów psychicznych kierujących ludzkim działaniem. Podświadome zjawiska psychiczne nie występują w formie świadomych przeżyć, które można określić na podstawie danych introspekcyjnych. Świadome przeżycia poznawane poprzez introspekcję mogą najwyżej dostarczyć pewnych pośrednich informacji o tym, co dzieje się w podświadomości i determinuje zachowanie człowieka.

Przy poznawaniu treści podświadomości psychoanalitycy posługiwali się takimi metodami badań, jak analiza marzeń sennych, metoda wolnych skojarzeń, analiza czynności pomyłkowych, niektóre testy projekcyjne. Opierając się na przyjmowanych założeniach teoretycznych, dotyczących istnienia podświadomości i jej determinującego wpływu na ludzkie działa-nic, psychoanalitycy wypracowali technikę stosowania wymienionych wyżej metod, którą posługiwali się w badaniach.

Introspekcyjnemu i psychoanalitycznemu sposobowi określenia przedmiotu badań psychologicznych można przeciwstawić sposób jego ujęcia proponowany przez/behawioryzm. Nazwa tego kierunku, którego twórcą tryl amerykański psycholog, J. B. Watson, pochodzi od angielskiego słowa hclunnor (zachowanie się). Zarzucając przedstawicielom zarówno psychologii introspekcyjnej, jak też psychoanalizy — subiektywizm, brak możności obiektywnego poznania świadomych, a także podświadomych, procesów psychicznych — za główny przedmiot swych badań behawioryści uznali reakcje występujące w zachowaniu się istot żywych oraz wywołujące je bodźce zewnętrzne.

Tak określony przedmiot badań psychologicznych zawarty jest w przyjmowanym przez behawiorystów modelu zachowania się: S — R (bodziec — reakcja). Negując naukową wartość metody introspekcji behawioryści posługiwali się przede wszystkim metodą eksperymentu, dokonując w trakcie jego przeprowadzania obserwacji zachowania się,

Również zgodnie ze współczesnym ujęciem, przyjmowanym przez I Tomaszewskiego w wypracowanej przezeń teorii czynności,³ przedmiotem badań psychologicznych są obiektywne fakty występujące w ludzkim zachowaniu się. Między behawiorystycznym a współczesnym sposobem rozumienia przedmiotu badań psychologicznych zachodzą jednak dość istotne różnice, Behawioryści ograniczali się w badaniach do opisu prostych reakcji organizmu oraz określenia ich zależności od aktualnie działających podniet zewnętrznych. Przedmiotem współczesnych badań psychologicznych są przede wszystkim złożone czynności będące zamierzoną, ukierunkowaną ną określony cel formą zachowania się. Jak podkreśla I. Tomaszewski, „psychologia jest to nauka o wyższych czynnościach istot żywych”.⁴ Ujęcie takie można przeciwstawić stanowisku reprezentowanemu przez behawiorystów, którzy sądzili, że badając proste reakcje organizmu, zdołają poznać także złożone formy ludzkiego zachowania się i kierujące nimi prawidłowości.

Istotne różnice zachodzą też w zakresie badanych mechanizmów

13

1

   M. Kreutz: Podstawy psychologii. Warszawa 1949, Czytelnik, s. 14.

2

   Tamże, s. 26.

3

Podstawowe założenia teorii czynności są omówione w pracy T. Tomaszewskiego: Wnifp do psychologii, jw. Do założeń teorii czynności nawiązują autorzy pracy zbiorowej wydanej pod redakcją I. Kurcz i J. Reykowskiego: Studia md teorią czynności ludzkich. Warszawa 1975, PWN.

4

¹ T. Tomaszewski: Wstęp do psychologii,' jw., 17.