71617 P1170362

06

Marek Gedl

Należy pamiętać, że przedstawiony tu obraz rozmieszczenia osadnictwa ludności kultury łużyckiej w południowej Polsce, uzyskany w wyniku wielo, letnich systematycznie prowadzonych badań poszukiwawczych, jest w pewny* I stopniu zgeneralizowany. Nieco inaczej przedstawia się on we wczesnej fas* rozwoju kultury łużyckiej. Ulegał też poważnym nieraz zmianom w wynika rozwoju przestrzennego osadnictwa w okresach młodszych.

W obrębie wyróżnionych tu dużych skupień osadniczych ludności kultuiy łużyckiej, na drodze szczegółowo prowadzonych badań poszukiwawczych udaje się wydzielić mniejsze jednostki, nazywane tu kompleksami osadniczymi.

Owe kompleksy osadnicze są szczególnie dobrze czytelne na terenach, które l nie były zbyt silnie zasiedlone w innych okresach i które nie uległy daleko I idącym zmianom w czasach nowszych. Typowym przykładem takiego terom. I stosunkowo mało zmienionego przez działalność człowieka, gdzie ślady osadnictwa kultury łużyckiej ze schyłku epoki brązu i z początków wczesnej I epoki żelaza są dość dobrze czytelne, jest obszar położony w dorzeczu Lis-warty.

W skład jednego kompleksu osadniczego wchodzi niemal z reguły jedno cmentarzysko oraz szereg stanowisk, na których stwierdzono ślady osiedli, bądź też bliżej nie określonej, krótkotrwałej zapewnie działalności człowieka I Rozmieszczenie osiedli jest rozmaito i uzależnione w dużym stopniu od lokalnych warunków naturalnych. W nizinnych regionach zachodniej Małopolski i Górnego Śląska, najczęściej pozostałości osiedli występują w pobliżu załomu terasy wzniesionej bezpośrednio ponad łąkowy obszar zalewowy. Przeważnie na założenie osady wybierano skłon raczej niskiej, terasy piaszczystej, łagodnie opadającej ku łąkom zalewowym. Bardzo chętnie zajmowano pod osadę cyple terasy wysunięte w łąki oraz suche wzniesienia położone wśród łąk.

Na podstawie obserwacji poczynionych w okolicach Bankowa w dolinie rzeki Liswarty można przypuszczać, że stosunki wodne panujące w dolinie tej rzeki przed regulacją przeprowadzoną przed kilku laty, zbliżone były do warunków, jakie panowały u schyłku epoki brązu. Po wiosennych roztopach, kiedy rozlewiska wypełniały całą dolinę Liswarty, doskonale widoczne były cyple wcinające się w dolinę i suche, wyspowate wzniesienia, na których podczas badań powierzchniowych stwierdzono ślady osadnictwa ludność kultury łużyckiej.

Najchętniej lokowano osady na skraju szerokiej, łąkowej doliny rzeki lub potoku. Natomiast miejsca, gdzie dolina zalewowa się zawęża, a terasy wzniesione ponad obszar łąkowy są wysokie i stromo opadają ku rzece, są przeważnie pozbawione śladów osadnictwa ludności kultury łużyckiej. Spostrzeżenie I to dotyczy zarówno terenów nizinnych (m.in. dorzecze Liswarty), jak ta wyżynnych (na przykład lokalizacja zespołu <kompleksu> osadniczego grupy tarnobrzeskiej w Chodorówce po w. Brzozów, nad Sanem).

Na terenach nizinnych w skład jednego kompleksu osadniczego, obok cmentarzyska, wchodzi kilka lub kilkanaście stanowisk zazwyczaj rozrzucę I nyeh w formie l&ńcucha na skraju terasy wzniesionej ponad tereny zalewom

Stanowisku ciągną się na jednym lub na obu brzegach potoku lub rzeki.

Tworzą one łącznie wąski na kilkanaście lub kilkadziesiąt metrów pas o długości kilkuset metrów, lub czasem nawet dwóch, trzech kilometrów. W parne tym spotyka się na powierzchni luźne ułamki naczyń, a czasem rozwleczone przez pług, przepalone kamienie z palenisk. Materiał archeologiczny nie bywa w tym przypadku równomiernie rozmieszczony na powierzchni. Ułamki naczyń grupują się w nieregularne skupienia. Zapewne w tych miejscach znajdowały się pierwotnie poszczególne zabudowania lub małe zgrupowania budynków mieszkalnych i gospodarczych. Niestety dotąd w niewielkim tylko stopnia prowadzono prace wykopaliskowe na terenie osad omawianego typu. W badanych wykopaliskowo obiektach stwierdzono, że materiał ceramiczny, zazwyczaj w dość skąpej ilości, zalegał w warstwie ziemi ornej i ewentualnie w podglebiu. Z obiektów nieruchomych natrafiano na resztki palenisk, jamy różnego rodzaju, a zupełnie wyjątkowo na pozostałości prostokątnych budynków wzniesionych w konstrukcji słupowej (Repecko po w. Tarnowskie Góry¹, Cykarzew Północny po w. Częstochowa¹).

Typowym przykładem kompleksu osadniczego omawianego rodzaju jest rozpoznany na drodze badań powierzchniowych zespół stanowisk z Bodzanowie po w. Olesno, datowany w zasadzie na schyłek epoki brązu. W skład zespołu wchodzi jedno cmentarzysko oraz cały szereg stanowisk w typie osadowym, rozmieszczonych w postaci łańcucha na lewym, niskim brzegu doliny Liswarty (ryc. 1). Prawy brzeg doliny wznosi się tu w postaci wysokiej na kilkanaście metrów, stromej terasy i ma nader nieliczne ślady osadnictwa ludności kultury łużyckiej. Kompleksy osadnicze w typie Bodzanowie są dosyć charakterystyczne dla obszarów nizinnych w dorzeczu Liswarty czy górnej Prosny. Brak dostatecznych kryteriów chronologicznych i ułamkowo zachowany materiał zabytkowy nie pozwalają w chwili obecnej na stwierdzenie czy wszystkie stanowiska, na których stwierdzono występowanie materiałów ceramicznych, zasiedlone były jednocześnie, czy też są one pozostałością kolejno zakładanych i opuszczanych niewielkich osiedli.

Podobny do stwierdzonego w Bodzanowicach, lecz nieco bardziej skomplikowany obraz osadnictwa stwierdzamy w okolicach Dankowa i Zbrojewska (ryc. 2). Mamy tu do czynienia z dwoma kompleksami osadniczymi zlokalizowanymi blisko siebie i zedcydowanie sobie współczesnymi. Ludność jednego kompleksu użytkowała cmentarzysko w Dankowie na stanowisku 1, położone na prawym brzegu Liswarty, a ludność drugiego kompleksu użytkowała cmentarzysko w Zbrojewsku na stanowisku 3, położone na lewym brzegu tej rzeki.

1

J. Kostrzewski, łfi/nifci badań prehistorycznych to powiatach lamogórskim, pszczyńskim, ówięłochlouridcim i katowickim na Górnym Śląsku, Praoo Prehistoryczne Śląskie, nr 1, Kraków 1936, s. 61; tenże, Badania prehistoryczne w pow. tamogórskim. luhlinieckim, pszczyńskim i rybnickim w 1934, Praoo Prehistoryczne Śląskie, nr 2, Kraków 1936, s. 31.

⁷ J. Radkiewicz, Otwarta osada kultury łużyckiej na terenie wsi Cykarzew Pin., Gazeta Częstochowska, Magazyn Regionalny Nad Wartą. 1-7. VII, 1904, nr 27, ». 0.