73741 IMG50

88

ERICHTONIOS

Herakles wracał z polowania na Iwa na Kilajronie, natknął się na ludzi Erginosa, którzy pędzili otrzymane na mocy układu woły. Obciął im nosy i uszy, zawiesił na szyi i polecił zanieść je także jako okup Erginosowi.r Oburzony zniewagą Eiginos wyprawił się na Tcby. Król Kreon skłonny był do ustępstw, lecz Herakles powołał pod broń miejską młodzież i w zbroi, którą otrzymał od Ateny, stanął na czele oddziału i wydal bitwę Ergi nosowi. Aby konnica wrogów nie mogła rozwinąć szyków, zdecydował się zatopić wodą równinę przed miastem. Odniósł zwycięstwo, lecz w walce poległ jego przybrany ojciec, Amfitrion. Natomiast Herakles zabił Erginosa. W nagrodę za zwycięstwo Kreon oddał mu za żonę swą starszą córkę, Megarę Tylko jedna wersja mitu podąje. że Eiginos nie poległ w walce. Miał zawrzeć układ z Heraklesem, który nałożył na Minyów dwukrotnie większy okup od tego, jaki mieli byli spłacać Tebanie. Eiginos zdołał odbudować swoje spustoszone królestwo i zebrawszy odpowiedni mąjątek poślubił za radą wyroczni pewną młodą dziew- ■ czynę, z którą miał dwóch synów, budowniczych — A-gamedesa i — Trofoniosa.

2. Eiginos, syn Posejdona, uczestnik wyprawy Argonautów, niekiedy identyfikowany z poprzednim, przeciwnikiem Heraklesa. Po śmierci sternika Tifysa Ergi-nos poprowadził Argo. W młodym wieku osiwiał i na wyspie Lemnos stał się pośmiewiskiem kobiet ( — Argonauci). Lecz podczas urządzonych tam igrzysk zwyciężył w biegu, on

	• ApdfiiW.	14,1 łcSchoi. ni	A.R. 1115	Pi.0	14,2	n.:Tzei	in Lk
874	Ckil II226	n.; Paus. IX 17.	1:37.2; 38	4:D.	S. IV	0; E. HF 49 n.
220"	Potyaen. 1j	5; Sobol. in E.	Fk 53. 2	A.R.	1 185	i schol.	II 896
Schc	L in Pi. F 4	61; H\g. Fab	4; Val. FL	1415;	V 65	VIII17	7; Apd
Bibl	19.16.

ERICHTONIOS (EpixOóvioę) - jeden z pierwszych królów ateńskich. Nie ma zgodności w przekazach jego genealogii. Uważają go za syna Attis, córki -» Kranao-sa, lub częściej-za dziecko zrodzone z żądzy, jaka owładnęła Hefajstosem na widok Ateny. Bogini weszła do boskiej kuźni, aby zamówić dla siebie zbroję. Hefajstos zapałał do niej miłością, lecz Atena wymknęła się. Mimo kalectwa Hefajstos dopadł ją, lecz Atena stawiała opór. W walce nasienie boga spłynęło na jej nogę. Atena pełna odrazy otarła nogę kawałkiem wełny, który odrzuciła na ziemię. Ziemia w ten sposób zapłodniona wydała na świat dziecko; Atena przygarnęła je i nadała mu imię Erichtonios (pierwsza sylaba przypomina grecki wyraz: „wełna”, druga „ziemię”, z której chłopiec został zrodzony). Atena, w tajemnicy przed bogami, zamknęła Erichtoniosa w koszyku, który powierzyła jednej z córek Kekropsa (-» Aglauros). Dziewczęta wiedzione ciekawością otworzyły koszyk i zobaczyły w nim dziecko strzeżone przez dwa węże. Według jednej wersji chłopiec miał też ciało zakończone ogonem węża, jak większość istot zrodzonych z Ziemi. Podają też, że gdy spostrzegł, iż kosz został otwarty, przybrał kształt węża i schronił się za tarczą bogini. Dziewczęta przerażone widokiem oszalały i pozabijały się spadając ze skał Akropolu.

Atena wychowała Erichtoniosa w świętym okręgu swej świątyni na Akropolu. Później Kekrops oddał mu władzę. Według niektórych autorów Erichtonios wypędzi) z Aten króla -* Amfiktyona. Poślubił nimfę najadę. Praksiteę (to samo imię nosi małżonka jego wnuka -* Erechteusa: lab. 11). Miał z nią syna Pandiona, który wstąpił po nim na tron w Atenach. Erichtoniosowi

przypisuje się powszechnie wynalazek zaprzęgu cztero-konnego (rydwanu), wprowadzenie do Aten pieniądza, ustanowienie uroczystości panatcnajskich ku czci _Ateny na Akropolu. Niektóre z tych nowości są przypisywane jego wnukowi — Enechteusowi.art

Apd. SM III14,a n.; Palii 12.6.14,6; 18.2:24.7;SchoJ. in //. II547: E./on20n.;226n.; 1001; PI. hmm23d-c (Amig ( ar fragm. 12). Nonn. ed. Westcrmann, p. 539 n.; Tret in Lyc. III; Hyg. Fab 166; Aur, II13; EnL XIII; Serw in Vcig. Georg. III 113; III 274; Ov. Mei II 552 n.; Plin. VII 197; Por. M. Fowler. Erichlhonios, CI. Ph. 1943, s. 28-32.

ERIDANOS (Hpifiayóę)- mityczna rzeka zrodzoną z Okeanosa i Tethys. Tradycja rozmaicie określa jej bieg, na ogół umieszcza się ją na Zachodzie. Występuje w micie Heraklesa. Tam bowiem bohater prosi nimfy o wskazanie mu drogi do ogrodu Hesperyd. Eridanos gra również pewną rolę w podróży -* Argonautów. Po nim Atgo żegluje do krainy Celtów i dociera do Adriatyku. Dokładniejsze ustalenia geograficzne pozwoliły identyfikować Eridanos z Padem lub Rodanem, an

He». 7/ł 338; Hdt. III 115; Pherecyd. HGF(Miiller)fragm. 33; A.R. IV 6. 7 i ichol. — Argonauci i Dclagc. La Geographie dam les Argonauii-ques, s. 220 n.

ERIFYLE ( EpupóXri)-córka Talaosa, króla Argos, siostra — Adrastosa. Gdy ten pogodził się ze swym krewniakiem, Amfiaraosem, przypieczętował układ oddając mu Erifylę za żonę (tab. 1). Z małżeństwa tego było czworo dzieci: dwóch synów, Alkmeon i Amfilo-Ichos, oraz dwie córki, Eurydike i Demonassa.

Mit Erifyli jest związany z cyklem tebańskim i z dwiema wyprawami: wyprawą Siedmiu i wyprawą Epigonów. Amfiaraos, namawiany przez Adrastosa do wzięcia udziału w wyprawie Siedmiu, odmówił zrazu, w wieszczym przeczuciu swej śmierci. Lecz poślubi-jwszy Erifyle zobowiązał się, że w razie sporu z Adra-stosem zgodzi się na rozsądzenie go przez Erifyle. I tak się stało. Erifyle jednak okazała się stronnicza, przeku- [ piona darem -» Polynejkesa, dla którego sprawy gotował tę wojnę Adrastos. Erifyle dostała naszyjnik -* .1 Harmonii. Amfiaraos wyruszając na wyprawę wziął od synów przysięgę, że go pomszczą. Erifyle zmusiła w podobny sposób Alkmeona do objęcia dowództwa w wyprawie Epigonów. Tym razem została przekupiona przez Tersandra, syna Polynejkesa, przyjąwszy od niego suknię Harmonii. Lecz -» Alkmeon wróciwszy z wyprawy zabił matkę i naszyjnik i suknię Harmonii złożył w ofierze delfickiej świątyni Apollona. an

Apd. Bibl 19,13; III 6,2; 7,5; Tzet, in Lyc. 439; Od. W 248; XI326 i scbol.; Plus. V 17,4; Hyg. Fab. 73; Sen. in Verg. Am. VI44$; D.S. IV 65 n. Por. leż fragm. niezachowancj tragedii S. Eriphyle (TGF, Nauck, p. 139); Cic. De opL gen. or. VI 18; Philod. Mus., p. 87 n.

ERIGONE (Hpiyóvr|) - I. Córka Ikariosa, Ateńczy-ka, który ugościł Dionizosa, gdy ten zstąpił na ziemię, przynosząc ludziom dar winnej latorośli. Dionizos zakochany w Erigone spłodził z nią bohatera Stały 1 osa. Bóg obdarzył Ikariosa bukłakiem wina, polecając mu wypić je wraz z sąsiadami. Gdy Ikarios wypił wino z pasterzami, ci, pijani, sądzili, że gospodarz otruł ich i, zabiwszy go pałkami, porzucili trupa. Suka Majra wyciem przywołała Erigone do miejsca, gdzie leżały pozbawione pogrzebu zwłoki. Erigone w przerażeniu powiesiła się na gałęzi drzewa, pod którym leżał zabity. Dionizos zemścił się na Ateńczykach, zsyłając na nich niezwykłą plagę: ich córki w przystępie szału wieszały się. Wyrocznia delficka orzekła, że to bóg w ten sposób

89

mści się za śmierć Ikariosa i Erigone. Atcńczycy ukarali więc zbrodniczych pasterzy i na cześć Erigone ustanowili święto, podczas którego wieszano młode dziewczyny na drzewach. Później zamiast dziewczyn wieszano tarcze z wizerunkami ludzkich twarzy. Jest to mityczny początek obrzędu oscilla znanego i w Rzymie, i w całej Italii. Stanowił część uroczystości Libcraliów, ku czci italskiego Dionizosa, Liber Pater (-*■ także Majra).

2. Erigone, córka Ajgistosa i KJytajmestry, siostra Aletesa. Występuje w micie Orestesa. Niektórzy uważają, że to za jej sprawą -» Orestes został postawiony przed Areopag i sądzony za podwójne morderstwo. Po uniewinnieniu brata Erigone miała popełnić samobójstwo. Według innych Orestes chciał ją zabić równocześnie z matką i ojczymem, lecz Artemida porwała dziewczynę i przeniósłszy; do Aten, uczyniła ją swoją kapłanką. Według innego mitu Erigone poślubiwszy Orestesa dała mu syna imieniem Pentilos.

Jedna z dwóch Erigon (uważa się na ogół, że'córka Ikariosa) została przemieniona w gwiazdozbiór (Panna, jeden ze znaków Zodiaku), an

li Hyg. Fab. I30;,lsrr. II4; Apd. Bibl. III 14.7; Schol. in li XXII 29; Ad. VH VII 28; Serv. in Verg. Georg. II 389; Stat. Theb. XI 644-647. 2.Paus. II 18,6-7; Hyg.Fab. 122; Apd. £p. VI25; 28; FHG (Muller) 1546 (Marni. Pan urn); El Magu. s.v. Atrapa; Tzei. in Lyc. 1374; S. niezach. tragedia Alete.v lub Erigone.'

ERINONA - dziewczyna z Cypru; mit jej znany jedynie z glosy Serwiusza do Wergilego. Mądra i czystych obyczajów, zjednała sobie przychylność Ateny i Artemidy. Lecz Afrodyta usiłowała wzniecić w Zeusie niebezpieczną dla dziewczyny żądzę. Hera, chcąc przeszkodzić Zeusowi, sprawiła, że dziewczynę uwiódł Adonis. Oburzony Zeus zabił go uderzeniem pioruna. Jednak na prośbę Afrodyty pozwolił Hermesowi sprowadzić-cień Adonisa na ziemię. Artemida przemieniła zgwałconą Erinone w pawia, a następnie przywróciła jej postać ludzką. Doprowadziła w końcu do jej małżeństwa z przywróconym do życia Adonisem, syn ich nazywał się Taleus. an

Sery. in Vcrg. Ecl. X 18.

ERIS fEpię) - personifikacja Niezgody. Uważana na ogół za siostrę i towarzyszkę Aresa. Natomiast Teogonia Hezjoda wyliczają wśród pierwotnych sił w pokoleniu Nocy (Nyks). Zrodzone z niej miały być liczne pojęcia abstrakcyjne jak Trud (Ponoś), Zapomnienie (Lethe), Głód (Limos), Ból (Algos) i Przysięga (Horkos). Później w Pracach i dniach Hezjod rozróżni dwie Niezgody: jedną córkę Nocy, złowieszczą, i drugą, przynoszącą pożytek, uosobienie współzawodnictwa, którą Zeus zesłał na świat jako siłę twórczą. To ona sprawia, że garncarz zazdrości garncarzowi, cieśla cieśli, to ona każe każdemu z nich ukochać swą własną pracę. Eris bywa przedstawiana jako uskrzydlona postać kobieca, podobnie jak erynie, Iris i inne. To Eris rzuciła jabłko przeznaczone dla najpiękniejszej z bogiń, o którego przyznaniu miał sądzić Parys, co stało się powodem wojny trojańskiej, ąn

II. IV 440; V 518; 740; XI3; 73; XVIII535; XX 48; Ho. Th. 225 n.; Seul 148; 156; Op. 11 n.; Hyg. Fab. praef.; Fab. 92; Serv. in Vetg. Aen. I 27; Apul. Met. 10; Tzct. in Lyc. 93., ,

EROS CEpioę) - bóg miłości. Jego bardzo różne pojmowanie uległo wielu przemianom, począwszy od epold archaicznej aż do czasów aleksandryjskich i

EROS

rzymskich. W najstarszych teogoniach Eros na równi z Ziemią powstał bczpośredn io z pierwotnego Chaosu i w Tcspiach oddawano cześć bryle kamiennej, która go wyobrażała. Według innych, Eros wykluł się z jaja pierwotnego, jaja zniesionego przez Noc, którego dwie połowy, rozdzieliwszy się, utworzyły Ziemię, a ze skorupy powstało Niebo. Eros pozostał zawsze, nawet w epoce aleksandryjskich „upiększeń” mitu - podstawową potęgą Świata. On to zapewnia nie tylko ciągłość gatunków, lecz także wewnętrzną spoistość Kosmosu. Z tym tematem wiążą się spekulacje autorów kosmogo-nii, filozofów i poetów. Naprzeciw tendencji uznającej Erosa za jednego spośród wielkich bogów staje doktryna podana w formie mitu przez Platona w Uczcie. Kładzie ją w usta kapłanki mantynejskiej, Diotimy, która, jak powiada, niegdyś wzbudziła natchnienie w Sokratesie. Według Diotimy Eros to „demon” stojący między bogami a światem ludzi. Zrodził się ze związku Porosa (Zasobności) i Penii (Biedy) w ogrodach boskich po uczcie, na którą zostali zaproszeni wszyscy bogowie. Rodzicom zawdzięcza swe charakterystyczne cechy*, stale w pogoni za kimś (jak Bieda) umie znaleźć środki, aby osiągnąć cel (jak Zasób). Nie będąc jednak wszechmocnym bogiem jest silą zawsze nie nasyconą i niespokojną.

Powstały inne mity przypisujące mu odmienne pochodzenie. Uważają go niektórzy za syna Ejlejtyi lub Iris, za syna Hermesa i Artemidy ziemskiej lub też - i to jest tradycja najczęściej uznawana - za syna Hermesa i Afrodyty. Lecz i w tym punkcie różnią się spekulacje mitografów. Podobnie jak rozróżnia się kilka postaci Afrodyty, jest znanych kilku Erosów: jeden miał być synem Hermesa i Afrpdyty Niebiańskiej, inny znany pod imieniem Anteros (Miłość przeciwna lub wzajemna),, miał być synem Aresa i Afrodyty, córki Zeusa i Dione. Trzeci Eros był synem Hernfesa i Artemidy, córki Zeusa i Persefony, i to był ów uskrzydlony bog znany z poezji i rzeźby. Cicero, który przy końcu traktatu O naturze bogów zebrał wszystkie warianty występujące u mitografów, z łatwością wykazał ich sztuczność wynikającą ze starań późniejszych autorów, którzy pragnęli wyjaśnić sprzeczności pierwotnych mitów.

Z wolna, pod wpływem poetów, bóg Eros otrzymał swą tradycyjną postać. Przedstawia się go jako chłopca, często uskrzydlonego, lecz również i bez skrzydeł, który chętnie sieje niepokój w sercach. Bądź to wznieca w nich ogień swą pochodnią, bądź rani serca strzałami. Jest niezwykle czynny. Zaczepia Heraklesa, Apollona (który wykpił jego zabawę w łucznika), Zeusa, nawet własną matkę i - oczywiście - ludzi. Poeci aleksandryjscy przedstawiają go chętnie grąjącego w orzechy (starożytny odpowiednik kul bilardowych) z niebiańskimi dziećmi, zwłaszcza z Ganimedem. Sprzecza się z nimi, podobnie jak ze swym bratem, Anterosem. Spotykamy u poetów typowe sytuacje dziecięce zgodne z charakterem Erosa: Eros ukarany, na pokucie naznaczonej przez matkę, Eros zraniony kolcem róży, którą zrywał nieostrożnie itd. Rodzaj ten został rozpowszechniony przez freski pompejańskie (np. Sprzedająca A morki). Lecz zawsze - i jest to ulubiony motyw poetycki-postać dziecka pozornie niewinnego pozwala domyślać się ukrytej boskiej potęgi, która może, zależnie od kaprysu - zadawać śmiertelne rany. Jego matka traktuje go ze szczególnymi względami i zawsze trochę się go boi.

9*