74792 skanuj0018 (228)

218

w piątek”) należałoby jakoś usprawiedliwić: choćby chęcią podkreślenia (że przyjdziemy, a nie przyjedziemy itp.), co dałoby figurę przez adiekcję.

Elipsa retoryczna tym się różni od gramatycznej, że opuszczenie słowa jest podyktowane nie naturalnym dążeniem dó oszczędzenia wysiłku, lecz chęcią zwrócenia uwagi na to, co. zostało opuszczone.

Retoryka pośredniczy w trmum między gramatyką a dialektyką: figury słów sąsiadują z figurami myśli i krzyżują się z nimi. I tak np. figura zwana reticentia lub aposiopesis (zamilknięcie) może być zbudowana przy zastosowaniu elipsy. Szczególnie wyraźnie osiąga się to w wierszu, gdzie — zwłaszcza w systemach numerycznych — oczekiwana jest pewna kompletność: równa ilość sylab, przycisków, a także rym. Wprawdzie od czasu upowszechnienia przerzutni odcinek syntaktyczny (zdanie lub jego część) nie pokrywa się z wersem (jego częścią lub jego wielokrotnością) — mimo to przy wygłaszaniu wiersza obserwujemy skłonność do chwilowego, krótkiego, niemal niedostrzegalnego zawieszania głosu pauzy poprzedzającej wers następny. Wprawdzie istnieją lub istniały szkoły, które zalecały mówić wiersz jak prozę (Osterwa), ignorując średniówki, klauzule, rymy etc. Odpowiadano na tę doktrynę uwagą nie pozbawioną słuszności, że jednak po coś wymyślono wiersze i że przerzutnia zdania z wersu do wersu nie jest bynajmniej jednoznacznym zatarciem syiabizmu czy sylabotonizmu. Należałoby raczej powiedzieć, że odejście od wiersza zdaniowo-rymowego na rzecz syiabizmu ścisłego (czy szerzej: na rzecz numeryczności) stworzyło szansę lub pokusę niejakiej dwuznaczności.

Porównajmy dwa przekłady tego samego utworu (znanego anakreontyku): Ciężko, kto nie miłuje, ciężko, kto miłuje [...]

tak pisał Kochanowski we fraszce Z Anakreonta (ks. I). A tak Sęp w Sonecie V O nietrwałej miłości rzeczy świata tego’.

I nie miłować ciężko i miłować.

Zdanie brzmi poprawnie pod względem syntaktycznym, ponieważ orzeczenie „ciężko [jest]” może się odnosić i do jednego, i do drugiego członu („i nie miłować” i „i miłować”); jednakże koniec wersu jest tu tylko pozornym końcem zdania, ponieważ kropka po „miłuje” jest zbyteczna (była chwilowym i rozmyślnym fałszem w cytacie) i zdanie biegnie dalej:

I nie miłować ciężko, i miłować Nędzna pociecha, gdy żądzą zwiedzione Myśli cukrują nazbyt rzeczy one [...]

Inaczej mówiąc w pierwszej a zbyt pośpiesznej interpretacji rozumieliśmy zdanie jako figurę, zwaną zeugmą (por. niżej, s. 217), która to figura została tylko jakby zapowiedziana, ale nie wykonana.

Aposiopesis jest figurą wykonania (pronuncjacji — por. rozdz. X) o tyle, o ile zamilknięcie może należeć do inicjatywy mówcy lub aktora — inicjatywy nie zawsze zaznaczonej czy możliwej do zaznaczenia w tekście pisanym, gdzie niewiele mamy znaków odnoszących się do intonacji (chyba tylko myślnik, znak zapytania, wykrzyknik i trzykropek). Natomiast forma wierszowa daje znakomite nieraz okazje do wyraźnego i funkcjonalnego sygnalizowania zamierzonej pauzy:

Kobieto! puchu marny! ty wietrzna istoto!

Postaci twojej zazdroszczą anieli,

A duszę gorszą masz, gorszą niżeli!...

Przebóg! tak ciebie oślepiło złoto!

(Dziady, cz. IV, ww. 960—963)

Warto się przyjrzeć wersowi 962 — jak chytrze jest zbudowany, by mógł unieść impet oskarżenia: wers ten powinien się rymować z 960; ale nie tylko dlatego oczekujemy rymu do „istoto”, także i z tej racji, że zamiast jedenasto-zgłoskowca spodziewamy się prawdopodobnego i równającego do w. 960 trzynastozgłoskowca, chociaż ten byłby o tyle trudny, o ile średniówka musiałaby przypaść po szóstej zgłosce (po „masz”) — byłaby wtedy ok-sytoniczna lub jak cezura cięłaby wyraz („... gorszą masz, gor/szą...”). Ale wers zarazem został uratowany przez zastosowanie rymowania abba. Obelga nie wypowiedziana brzmi tym wyraźniej, im jakby daremniej w wierszach następnych Gustaw szuka właściwego rymu.

Figury przez detrakcję z jednej strony częściej naruszają ogólnojęzykową normę {ldiinitas),~~k\e zarazem jGZpćiejTsą wyrazistymi figurami o dużym ładunku emocji i dowcipu. Z punktu widzenia gramatyczności są to na ogół odstępstwa zwane aiiakolutąmi — które polegają na rozchwianiu i rozluźnieniu związków składniowych i uważane są za błędy. Wiemy wprawdzie, że błędy (yitia) mogą być licencjonowane i uznane ża wartości artystycznie celowe (yirtutes), ale w tym wypadku ryzyko jest większe, to znaczy, że anakolut może być pomówiony o zwykłą niepoprawność i przestać być figurą.

Znany i wspomniany już (zob. rozdz. IV) fragment z Odprawy posłów greckich Kochanowskiego, tj. relacja Posła, ma już niemal całą literaturę przedmiotu, w której rozważa się problem indywidualizacji języka w tej tragedii. Poseł, zgodnie z regułami tego gatunku, opowiada zdarzenia, których nie można było naocznie przedstawić na scenie — ale nie tylko opowiada w genus enarrativum, lecz także przytacza wypowiedzi uczestników obrad w genus dramaticum (zwanym też genus mimeticum), skutkiem czego powstaje rodzaj mieszany {genus mixtum) zawierający obok własnych słów Posła słowa cudze, przytaczane wiernie lub naśladowane. Jedną z bardziej barwnych postaci Odprawy jest Iketaon, którego nie oglądamy na scenie, bo znamy go tylko z tego właśnie sprawozdania z przebiegu narady. Jego mowę Poseł przytacza jakby dosłownie: „[...] Iketaon coś inszego rozumiał i te słowa mówił:”. I tu następuje przytoczenie całej wypowiedzi, istotnie ę.jnej ana-kolutów, zdań niedokończonych, urwanych pytań, które mają być stylistycznym obrazem demagogicznego nieopanowania. Istotnie anakolutem jest zdanie:

Mówiono zawżdy o to i do końca będą