74860 P1010542

Jurij Lotniun, Boris Uspienski

Pogłosy koncepcji „Moskwa — Trzeci Rzym” w ideologii Piotra Pierwszego (W sprawie tradycji średniowiecznej w kulturze baroku)

1. Znamienny ceduj ideologii epoki Piotra I było przedstawianie okresu przeżywanego przez ltosję na początku XVIII wieku jako pewnego momentu wyjściowego, punktu startowego odliczania czasu. Wszystko, co było przedtem, uznawano jak gdyby za nieistniejące lub przynajmniej za nie posiadające bytu historycznego, za czas ignorancji i chaosu. Dawna Ruś nabierała cech entropii. Idealną Rosji; pojmowano jako nie związaną z poprzednią, w poprzedniej zaś Rosji wyodrębniono nie cechy jej właściwe, lecz to, czego jej z punktu widzenia lego ideału brakowało. Należy zaznaczyć, że w tym nihiłistycznym podejściu do przeszłości istniały już obiektywnie cechy historycznej dziedziczności.

Wykreślając poprzednią tradycji; historyczną teoretyk epoki Piotra I zwracał sii; ku antykowi jako idealnemu przodkowi przeżywanej przezeń epoki. Przykładowo, oficjalny tytuł imperatora w połączeniu z określeniami ,.ojciec ojczyzny" oraz „wielki” (wszystkie te trzy nazwy Piotr przyjął jednocześnie w 1721 roku) wyraźnie tyska-zywal na rzymską tradycji; i zarazem świadczył o zerwaniu z tytułami rosyjskimi ^J. Współcześni nie zauważali, iż sarn zwrot ku Rzymowi jako normie oraz ideałowi po-ti.gi państwowej był czymś tradycyjnym dla kultury rosyjskiej Mówią o tym Pismo Spiriduiia-Suwwy oraz Opo-M*i#*śr u Lsiąź^Ui li włodzimierskich, wiążąc Ruryka z po-iOłłtsr.via>) brata Augusta Rzymskiego, Prusa (Drailrijewa, ss 162, 17f>, 1C8 I Bil; por. także s. 1117, 208). Legło to również ii podstaw licznych deklaracji Iwana Groźnego W liście do króla szwedzkiego Jana III Groźny pisał: ,,ty |»M-|it*lził*iy od Augusta Cesarza, ty zaś upominasz

nas wbrew Bogu” (/ wcin Gromyj,    s. ir>8). Później

dziedziczny związek monarchów rosyjskich z Augustem podkreśla się podczas koronacji Piotra II (pierwszego imperatora rosyjskiego, który sit; koronował): „pochodził wielkich carów rosyjskich korzeń i panował samowładnie w Wielkiej Rosji od najwyższego pierwszego wielkiego księcia Ruryka i od Augusta cesarza, panującego nad całym wszechświatem...” (Barsow, 1883, s. 111)*.

Zarówno tytuł „car”, jak i „imperator” w rzeczywistości wywodził sit; z tego samego źródła, oznaczając ten sam obiekt historyczno-kulturowy — tyle że w przekładzie na języki różnych okresów kultury rosyjskiej. W rzeczy samej: słowo „car” etymologicznie wywodzi się ze słuwa „cesarz” i zatem jest równoznaczne ze słowem „imperator”. Kiedy Piotr z rosyjskiego cara staje się rosyjskim imperatorem, oznacza to nie tyle poszerzenie władzy, co właśnie kulturową reorientację ³. To, że tytuły „car” oraz „imperator” były odbierane nie jako synonimy, lecz w charakterze swego rodzaju antonimów, świadczy o zderzeniu samych języków, za pomocą których wyrażała się kulturowa świadomość tamtych epok *.

Istotne przy tym jest to, że w czasach nowożytnych tylu! imperatora przysługiwał jedynie głowie Świętego Cesarstwa Rzymskiego (którego, nim Piotr został imperatorem, Rosjanie tytułowali „cesarzem”) i w ten sposób przyjęcie przez rosyjskiego monarchę tytułu imperatora stawiało go w jednym szeregu z cesarzem austriackim^s: orientację na Rzym przeprowadzano zarówno bezpośrednio jak i poprzez austriacki etalon polityczny.

2;^:ldea „Moskwa - trzeci Rzym” ze swej natury była podwójna. Z jednej strony zakładała ona związek Państwa Moskiewskiego z najwyższymi wartościami religijno--duchowymi. Czyniąc z pobożności główną cechę i podstawę państwowej potęgi Moskwy, idea ta podkreślała aspekt teokratyczny orientacji na Bizancjum. W tym wariancie idea la zakładała izolację od ziem „nieczystych”. Z drugiej strony Konstantynopol był odbierany jako drugi Rzym, czyli w symbolice politycznej związanej z tą nazwą podkreślano istotę imperialną — w Bizancjum widziano światowe imperium, spadkobiercę rzymskiej potęgi państwowej. W ten sposób w idei „Moskwa - trzeci Rzym” zlewały się dwie tendencje religijna i polityczna. Przy

159