65769 Lange Babunia0003

17 H Hanna Ratuszna

w podaniach o greckim bożku winnej latorośli — Dionizosie Zagreusie. Refleksja u /lu i dobru sprowadza się jednak do ludzkiej natury i sugeruje „wyprawę w głąb Niobie”. Podobny sens poznawczy ujawnia się także w realizującym ten typ fantastyki Księdzu Fauście Micińskiego. Obok faktów realistycznych — history-> /nyeh, np. trzęsienie ziemi w Messynie, powieść zawiera wątki fantastyczne, dotyczące np. wyglądu świątyni „sferycznej”, syntetyzującej elementy kultury bizantyjskiej, jak i europejskiej, religii chrześcijańskiej i wschodniej, kabały, symboliki satanistycznej. Sama postać księdza skojarzonego z legendarnym I misiem stwarza interesującą „sytuację interpretacyjną”.

f antastyka młodopolska powołuje do życia nowe typy bohaterów. Obok loslnci realistycznych, żyjących w powieściowym świecie przedstawionym M.lnc/y, naukowców „poszukujących prawdy” (np.: bohaterowie Na srebrnym •Jobie Żuławskiego, Jan Podobłoczny, bohater Mirandy Langego), pojawiają nę postacie symboliczne, stanowiące odwołania do różnych tradycji i kultur poi np. twórczość Micińskiego, Ostrowskiej, Komornickiej):

mieszkańcy innych planet („księżyczanie” z trylogii Żuławskiego, .nuwidianie” z Mirandy Langego);

mieszkańcy nieba i piekła (Lucyfer z W mroku gwiazd Micińskiego, im. m / // regno do lor oso Przybyszewskiego, Archanioł Gabriel z Dies irae 'iilnuf, kiego);

. |nwy i upiory, demony, wodnice i rusałki (widmo Jakuba Szeli z Wesela \ v'ipimiskicgo, a także szczególna rola postaci kobiet, np. Lilith Langego, "Im iv demon z Aryman mści się Żeromskiego, wodnice, topielice np Rusałki Ostrowskiej);

liiilinlerowic rozdwojeni wewnętrznie (koncepcja sobowtóra, lustrzanego liiii )•". który przybiera fantastyczne formy, wciela się w przeróżne postacie, p Ilu w Komornickiej, Homo sapiens Przybyszewskiego).

lo krótkie i z całą pewnością nie do końca wyczerpujące wyliczenie pozwala ik.i wyróżnić motywy, które najczęściej pojawiają się w młodopolskiej Mm /ości fantastycznej. Obok najbardziej, jak można sądzić, interesującego uilywii sobowtóra, mrocznej, tajemnej sfery nieświadomości, istotną rolę ilgrywn motyw wędrówki. Exodus inicjuje najczęściej splot przedziwnych, luŃciwycli dla danego typu fantastyki, zdarzeń. Bohater opuszcza miejsce, klinym żył dotychczas, i udaje się w podróż (o charakterze poznawczym), uk rozpoczyna trylogię Żuławski, w podobny sposób opowiada dzieje swych ilialcrów I,iinge (por. np. Miranda, Babunia). Nioco inno znaczenie zyskuje ędiówkn w Biesach Komornickiej. Jesl lo lypowu „podróż mentalna" Il»ywii|i|« u się w planie mandoli

Inne motywy, takie jak nowe wynalazki, magiczne akcesoria, nie pojawiają się zbyt często, zawsze jednak pełnią w utworach istotną funkcję tematyczną (por. np. tajemniczą machinę z Róży Żeromskiego, pojazd kosmiczny i powietrzne skafandry z Na srebrnym globie Żuławskiego, diabelski eliksir umożliwiający translokację z II regno doloroso Przybyszewskiego).

Nie brakuje także opisów nowych planet, Księżyca, nowych krain i zasiedlających je istot. Natura pełni wówczas istotną funkcję. W młodopolskich utworach fantastycznych człowiek jest bowiem częścią natury, która determinuje jego postępowanie (por. np. Młodzian dobierający oręża Micińskiego). Jest tajemnicza i nieprzenikniona (np. Metafizyka z Napoju cienistego Leśmiana), tworzą ją także byty niewidzialne, żyjące poza czasem fizykalnym (np. Zdziczenie obyczajów pośmiertnych Leśmiana) lub funkcjonujące w odrębnych „królestwach” (żywioł akwatyczny w np. Rusałkach Ostrowskiej, Nad morzem Przybyszewskigo).

Celem niniejszego szkicu jest próba analizy i interpretacji jednego z opowia dań fantastycznych Langego. Nie jest to zadanie zbyt łatwe. Lange należy bowiem do grona tych pisarzy, których twórczość wymaga od czytelnika sporej erudycji. Zaproponowany przeze mnie „rys historyczny”, typologia fantastyki młodopolskiej prowadzą do ustalenia sensu pojęcia „fantastyka”, klóic w interesującym nas okresie odgrywało istotną rolę. Zaproponowana w li /o m-| części szkicu analiza i interpretacja — jest jedną z możliwych.

II

Antoni Lange jest autorem kilku zbiorów opowiadań Ihnlanlyt/ny. ń' W czwartym wymiarze (1912), Miranda, Elfryda (1924) oraz Nowy /'</» on Opowiadania wesołe i niewesołe (1925). Pojęcie „fantastyczno,śó" w liinaim/i młodopolskiej rzadko wskazuje na postęp techniczny, nowy wy na la /ck u-w ulu cjonizujący dotychczasowe życie (wyjątek stanowią np.: trylogia Żuław.!, u _r.. czy Róża Żeromskiego). Oznacza sytuację, w której „żywioł nailnaim ain, tajemnica wkracza w świat realistyczny, „empirycznie sprawdzalny

³    Andrzej Nicwiadowski w poslowiu do Mirandy Antoniego I .mgego "i u ,| , i.,,

gatunek jako „romans naukowy”: „Był bowiem Lange prekursormi gatunku i i. kilkadziesiąt lat temu przybrał postać »romansu nnukowcgo«, a <l/i:,, |>• •    -1. i.,

przeobrażeniach, siał się fantazją racjonalną, literaturą selenie /Ictlon", |•• • • A. Nicwiadowski, Miranda I Inne opowiadania. Warszawa 19H7, s. ,’IH

⁴    K. Cal Holu, Od baśni da science flctlon, przrl I Lisowski, |w | leii/r, Ihlpowied lal na,id I styl, Wursznwn 1967