80105 IMG89 (5)

76

ścicj występują przedstawiciele rodziny Phalangiulae - Lacinius horridus Panz. i Phalan-gium opilio L.

6.2.3. Owady - Insecta

Owady drapieżne i pasożytnicze są najbardziej efektywnym regulatorem liczebności innych przedstawicieli własnej gromady. Ogólna charakterystyka taksonów grupujących gatunki entomofagicznych owadów przedstawiona została w części poświęconej pr/cglą-dowi systematycznemu. Obecnie omówione zostaną zasady zoofagii owadów należących szczególnie do następujących rzędów i rodzin: pluskwiaki różnoskrzydłe. siatkoskrzydfc. chrząszcze (biegaczowatc, kusakowate. omarlicowate. gnilikowate. przekraskowalc, skór-nikowate. obumierkowate. biedronkowate). muchówki (łowikowate, mszycznikowate i inne) i błonkoskrzydłe (mrówki), które grupują formy drapieżne, oraz muchówki (rączyco-wate) i błonkoskrzydłe (gąsienicznikowate. męczelkowate. bleskotkowatc. tybelakowatci. do których należy ogromna większość owadów pasożytujących na innych owadach.

6.2.3.1. Owady drapieżne

Drapieżnictwo należy do najczęściej spotykanych interakcji w przyrodzie, a wśród owadów nie ma takich gatunków, które nie byłyby zjadane przez inne owady.

Przedziały tolerancji pokarmowej drapieżnych ow'adów są zwykle określone, a czynnikami selekcjonującymi pokarm drapieżców jest głównie środowisko ofiary, jej zachowanie i wielkość. Udział pokarmu zwierzęcego w diecie drapieżców może być różny. Gatunki. które odżywiają się wyłącznie pokarmem zwierzęcym, określa się jako euzoofagi. Gatunki pobierające pokarm mieszany to hemizoofagi. natomiast parazoofagi to formy, które są mięsożerne tylko okolicznościowo. Drapieżcami mogą być tylko larwy, tylko postacie dorosłe lub obydwa te stadia rozwojowe. Gdy postaeie dorosłe nie są drapieżne, odżywiają się na ogól lckkostrawnym pokarmem pochodzenia roślinnego: pyłkiem i nektarem kwiatów. spadzią, sokiem, wyjątkowo żerują na liściach lub innych zielonych częściach roślin. Zdarza się. że drapieżne są tylko postacie dorosłe, wówczas larwy są najczęściej saprofaga-mi. rzadko fitofagami.

Bardzo często drapieżcę, np. przekrasek mrówcczka, zabijają więcej ofiar, niż jest to określone ich zapotrzebowaniem pokarmowym. Tęcznik większy w stadium larwalnym i postaci dorosłej niszczy około 550 gąsienic brudnicy nieparki, a biedronka z rodzaju Hyperaspis wyżera w czasie rozwoju larwalnego ponad 3000 osobników czerwców.

W związku z aktywnym trybem życia drapieżców, wynikającym z potrzeby odszukiwania ofiar, wykształciły się u drapieżnych larw w silniejszym stopniu niż u larw pasożytów narządy zmysłów Wykształci! się też określony rytm aktywności. Gatunki o nocnym trybie życia. np. złolooki. szukając swych ofiar kierują się zmysłami lopochemicznymi. gdy np. trzyszczc polują w dzień. reagując na pojawienie się zdobyczy dzięki zmysłowi wzroku. W obrębie nawet lej samej grupy taksonomicznej drapieżców stosunki aktywności dobowej mogą być bardzo różne, co zapewnia ciągłość przebywania drapieżców w biocenozach Od poziomu aktywności drapieżnych owadów zależy mc tylko czasowy rozkład zdobywania pokarmu, ale i własny wskaźnik śmiertelności, będący wynikiem redukcji powodowanej przez inne organizmy drapieżne.

6.2.3.2. Owady pasożytnicze

Owady pasożytnicze stanowią ogromną grupę, liczącą w Polsce około 8-9 tys. gatunków. Biorą udział w regulacji liczebności różnych bezkręgowców, a szczególnie owadów. Nie ma bowiem rzędu owadów uskrzydlonych, na którego przedstawicielach nie pasożytowałyby inne owady. Jedynie owady bezskrzydk (Aplerygola) nic mają wrogów naturalnych w omawianej tu grupie. Trzeba też podkreślić, że większość pasożytniczych owadów związanych jest swym rozwojem z obojętnymi dla gospodarki człowieka żywicielami i stąd kompletnie nieprzydatna dla regulacji liczebności gatunków szkodliwych, w tym także szkodliwych owadów leśnych.

I tak wśród blisko 700 gatunków gąsienicznikowatych żyjących w borach sosnowych lub z przewagą sosny zaledwie 10*& może pasożytować w owadach szkodliwych, podczas gdy po7.oslalc są głównie pasożytami muchówek rozkładających grzyby, ściółkę lub pasożytami fitofagów runa leśnego (Sawoniewicz. 1979). Wreszcie ogromna część pasożytów to pasożyty wtórne, ograniczające liczebność pasożytów pierwotnych.

Większość pasożytów wtórnych rekrutuje się spośród gąsicniczników i bleskotek. natomiast nie ma ich wśród męczelkowatych. Jedną z ważniejszych osobliwości nadpasożyt-nictwa jest brak specyficzności gatunkowej, co oznacza, że ten sam gatunek może pasożytować na pasożytach pierwotnych różnych gatunków, zwłaszcza gdy są one łatwo dostępne. Znane też są pasożyty pasożytów wtórnych, czyli pasożyty III stopnia, a w rzadkich przypadkach pasożyty IV i V stopnia.

Porażenie owadów przez pasożyty wtórne może być czasami bardzo duże i istotnie ograniczać efektywność pasożytów pierwotnych, jakkolwiek na ogól uwidacznia oę ono silnie dopiero w retrogradacji szkodnika.

Z pasożytnictwem wiążą się pojęcia superpasożytnictwa i multipasożytnictwa. Super-pasożytnictwo występuje wówczas, gdy żywiciel jest fakultatywny, a w nim rozwija się więcej osobników niż normalnie. W wyniku konkurencji znaczna część osobników pasożyta lub wszystkie nie kończą rozwoju. Multipasożytnictwo, czyli pasożytniciwo wielokrotne. istnieje wówczas, gdy w procesie pasożytnictwa na jednym żywicielu bierze udzul kilka gatunków pasożytów porażających go prawie równocześnie. Wówczas jeden z nich. przeważnie pasożyt najbardziej wyspecjalizowany, eliminuje pozostałych konkurentów Normalnie pasożyty unikają jednak żywicieli już porażonych larwami innych gatunków pasożytów. Odróżnianie żywicieli już porażonych od zdrowych może dokony w ać się dzięki umieszczonym na pokładełku chcmoreceptorom.

Dorosłe postacie pasożytów odżywiają się najczęściej nektarem i pyłkiem kwiatów spadzią lub płynnymi substancjami organicznymi, jak sok wyciekający ze zranionych drzew itp. Część pasożytów odżywia się hcmolimfą żywicieli, wyciekającą z ran spowiłowanych nagryzaniem lub przebiciem skóry pokladclkiem. Tak postępują liczne hłonko skrzydle, zwłaszcza blcskotki i niektóre muchówki. Jeżeli żywiciel przebywa w puparium lub oprzędzie. to niektóre pasożyty sporządzać mogą delikatną rurkę, przez którą w \ n\ s.u hemolimfę z bezpośrednio niedostępnego pokarmu. Odżywianie się hemolintłą zwiększa płodność samic pasożyta.

Wyróżnia się trzy czynniki determinujące wejście pasożyta w kontakt z żywicielem spostrzeżenie, wybór i dostępność żywiciela. Spostrzeżenie żywiciela sprowadza się do jo szukiwaó odpowiedniego środowiska i miejsca przebywania żywiciela W wyborze m. >.„■ wiska i miejsca przebywania żywiciela wj/ną rolę grają substancje zapachowe roslim