80687 skanuj0013 (301)

w województwie gdańskim, elbląskim, olsztyńskim i suwalskim). Innym ciekawym przykładem granicy dzielącej jedną wspólnotą na nierówne części należące do różnych krajów jest Szwajcaria (przypadek Sabaudii, Tyrolu, Piemontu)⁵⁰.

Drugi i trzeci podtyp ma jedną cechę wspólną- oparcie w suwerennym państwie, reprezentującym w stosunkach międzynarodowych tą samą wspólnotą narodową. Różni je natomiast zasadniczo stosunek do terytorium. Zbiorowości emigracyjno-osadnicze korzystają z gościny. Mniejszości powstałe jako rezultat zmiany granic są, w każdym razie pod wzglądem psychologiczno-kulturowym, a często także ze wzglądu na stosunki własnościowe, „u siebie”. Lojalność kulturowa (narodowa) oraz obywatelska (państwowa) jest w obu podtypach zbiorowości rozdzielona. Pierwsza, kulturowa, może mieć charakter tylko regionalny albo dwupoziomowy, regionalny i ponadregionalny, ale wtedy ojczyzna ideologiczna jest lokowana za granicą. Druga, obywatelska, zamknięta jest ramami prawnymi kraju zamieszkania. Konflikty powstające na tym tle próbuje się rozwiązywać, przynajmniej na poziomie indywidualnym, przez instytucję podwójnego obywatelstwa.

Mniejszości narodowe często traktowane są instrumentalnie, a ich potrzeby bywały wykorzystywane jako „wygodna” motywacja roszczeń terytorialnych. I nie jest to., niestety, tylko przypadek międzywojnia czy były kłopot niedoskonałej Ligi Narodów. Konfliktogenne stają się, w każdym razie w pewnych warunkach, również tendencje autonomiczne, nawet jeśli nie prowadzą bezpośrednio do rewizji granic czy dezintegracji państwa, na terytorium którego mieszka dana mniejszość⁵¹. Ponadto, zawsze prościej jest żądać praw dla własnej mniejszości w innym państwie, niż przyznać analogiczne prawa mniejszościom mieszkającym w kraju żądającym.

⁵⁰    Na co zwraca uwagą S. Ossowski, Ziemia i naród [w:] S. Ossowski, Dzieła, l. III, s. 230.

⁵¹    Niepokój polskiej opinii publicznej wywołany sądami wypowiadanymi w r. 1992 w środowisku mniejszości niemieckiej na Opolszczyźnie Kr/.yszlof Skubiszewski skomentował następująco: „Zupełnie nic ma miejsca na jakąś niemiecką autonomię na Śląsku. Są to pomysły należące do sfery fantastyki politycznej". „Polityka" 1992, nr42,s. 11.

3.    Współ noty k u i tu 93BI! (e t n i ezne, dem o tyczne) aspirujące do niepodległości państwowej, a więc wspólnoty uważające się za naród i dążące do uzyskania (lub odzyskania) atiybutów posiadanych przez narody zorganizowane w państwa- suwerenności wewnętrznej i zewnętrznej. Pewna część zbiorowości analizowanych przez Erika Alłardta to takie właśnie zbiorowości. Czy ich aspiracje mogą być spełnione? Kto to naprawdę wie? W drugiej połowie XIX wieku dzielono narody na historyczne, którym „należało” się państwo, i niehistoryczne, skazane na podporządkowanie się innym. „Resztek narodów nielitościwie przez historię rozdeptanych” (Hegel, Marks, Luksemburg) można było żałować w kategoriach moralnych, ale „regularności procesu dziejowego” i tak ów żal zmienić nic mógł. Kilka dekad później, zwłaszcza wobec wielonarodowych państw pokonanych, zgodzono się na zasadę samostanowienia. Skorzystało z niej w latach dwudziestych XX stulecia kilka narodów. Po każdej wojnie światowej zakładano, że podział terytorialny w Europie jest już ostateczny. Twierdzono także, że państwa muszą być dostatecznie duże, aby miały szansę na sensowny, niezależny byt. A jednak od 1990 roku powstało w Europie dziewięć nowych państw i, z wyjątkiem Ukrainy, właśnie państw małych i bardzo małych. Co więcej, potrzebne są one nowym suwerennym wspólnotom z tych samych powodów, dla których w państwa zorganizowały się wcześniej wspólnoty silniejsze. Czy możliwe jest inne rozwiązanie? Do problemu tego jeszcze powrócę.

4.    Wspólnoty pogranicza; poddawane zmiennym wpływom politycznym, gospodarczym, językowym, a często i religijnym, są efektem właśnie tych interferencji. Tego rodzaju konfrontacje wpływów (postaw, systemów wartości, wzorów kulturo wych) występują w istocie na wszystkich pograniczach, ale ich rezultat końcowy zależy zarówno od bliskości zderzających się z sobą kultur, jak i od stopnia symetrii ich potencjałów oraz siły instytucjonalnego wsparcia przez państwo. Na pograniczach istnieją alternatywy. Części wyborów dokonuje się żywiołowo. Inne są konsekwencją działań celowych. W sumie jedne i drugie prowadzą do uformowania się specyficznego poczucia tożsamości, „świadomości kresowej”, tworzącego podstawą dla poczucia odrębności regionalnej wobec rywalizujących ze sobą sfer wpływów (dwu lub więcej). Nic ulega wątpliwości, że owa odręb-

99