83142 SNB13942

172

- samoobsłudze opiekuńczej polegającej na spełnianiu zadań i funkcji ₀Di_e. kuńczych przez tych wychowanków, którzy mogą i powinni być do tego zobowią zani w stosunku do swych młodszych, słabszych i potrzebujących ciągłej pomocy.

Wymienione rodzaje samoobsługi tworzą układ hierarchiczny: od czynności prostych, osobistych, służących bezpośrednio zaspokajaniu potrzeb indywidua!-nych do działań złożonych, zespołowych, bardziej odpowiedzialnych, pośrednio zaspokajających potrzeby jednostek i grup. Najbardziej znana i powszechnie w placówkach opiekuńczych praktykowana jest samoobsługa w trzech pierwszych płaszczyznach, natomiast rzadko spotykana jest samoobsługa „specjalistyczna”, a jeszcze rzadziej działalność produkcyjno-zarobkowa. Nierzadko też spotkać można dostateczne wykorzystanie możliwości i zaspokojenie potrzeby w zakresie samoobsługi opiekuńczej. Należy również zauważyć, że i te trzy pierwsze rodzaje samoobsługi okazują się w praktycznej realizacji często niekompletne, niekonsekwentne i metodycznie niepoprawne. Taki stan rzeczy stanowi poważną lukę przede wszystkim w przygotowaniu podopiecznych do samodzielnego życia.

Na tle przedstawionego zakresu samoobsługi i jej ogólnej oceny konieczne jest — w kontekście rozpatrywanej zasady — wskazanie na te podstawowe wymagania realizacyjne, które bezpośrednio lub pośrednio warunkują jej opiekuńczo-wychowawczą efektywność. Opierając się na stwierdzeniach i uogólnieniach zawartych w literaturze z zakresu wychowania zakładowego, analizie aktualnej praktyki w naszych placówkach opiekuńczych oraz wielostronnych powiązaniach opieki z wychowaniem, można powiedzieć, że wartość opiekuńcza i wychowawcza tych wszystkich rodzajów samoobsługi zależy przede wszystkim od:

—    łącznego traktowania wszystkich zasad opieki wychowawczej, a zwłaszcza stosowania zasad optymalizacji odpowiedniego łączenia świadczeń opiekuńczych z wymaganiami oraz modyfikacji wychowawczej opieki;

—    praktykowania i rozwijania samoobsługi na wszystkich albo na niektórych płaszczyznach¹;

—    zakresu samoobsługi w obrębie poszczególnych jej rodzajów, to jest określenia wymagań co do ilości i jakości zadań i czynności samoobsługowych oraz ich praktycznej realizacji, z uwzględnieniem poziomu rozwoju potencjalnych i realnych możliwości podopiecznych;

kreślenia pożądanego i dostosowanego do możliwości podopiecznych " i_Ch samodzielności i odpowiedzialności w realizacji zadań samoobsługo-I !ychorazegzekwowanie teg°^;

I L wyrabiania odpowiednich umiejętności i sprawności samoobsługowych I ^"przekształcania ich w trwałe nawyki i nastawienia, zwłaszcza umiejętności I jjjoiechnicznych³¹, a także właściwego posługiwania się narzędziami, niezbędnymi I # kulturalnej i nowoczesnej samoobsłudze³²;

J. przestrzegania i przyswajania określonych norm sprawnego, ekonomicznego, kulturalnego i efektywnego działania³³;

—    ustalenia i praktycznej realizacji systemu kontroli zewnętrznej i samokontroli oraz ocen i wymagań w zakresie samoobsługi;

—    wprowadzania odpowiednich bodźców aktywizujących i stymulujących³⁴ działania samoobsługowe i nadających im życiowych barw, jak zachęta, uatrakcyjnienie, dostarczenie satysfakcji, zadowolenia, dodatnich przeżyć estetycznych i moralnych;

¹ Chodzi tu o sumę umiejętności, służących bezpośrednio różnorodnym biopsychicznym po-i trzebom człowieka: zachowaniu jak najlepszego stanu organizmu ludzkiego, zdrowia, piękna, dobrej ■ kondycji, sprawności, hartu i odporności, dobrego samopoczucia, jak najdłuższej młodości i rozwoju. Tak więc w pojęciu biotechniki mieszczą się umiejętności: zachowania odpowiedniego tempa pracy, usuwania zmęczenia, racjonalnego odżywiania, podstawowych zabiegów higienicznych, wytworzenia dobrego klimatu we własnym domu, umiejętności z zakresu medycyny domowej, kosmetyki.

Jest to kwestia będąca na porządku dziennym w naszych opiekuńczych placówkach i pociągająca za sobą wielostronne konsekwencje. Poczynione na terenie wielu domów dziecka i internatów obserwacje wskazują na bardzo częste, niedostateczne umiejętności praktyczne w samoobsłudze wychowanków, a w tym umiejętności posługiwania się określonymi narzędziami. Tak na przykład duża część^wychowanków nie umie posługiwać się właściwie zwykłą szczotką do zamiatania.

Tak np. istnieje widoczna zależność między wielkością okresu obejmującego określony dyżur 3 jego metytoryczno-wychowawczą efektywnością. Dyżury krótkie, jednodniowe nie dają bowiem dostatecznych możliwości przeprowadzenia takiego toku działania, w którym wystąpiłyby: przejęcie obowiązków oraz ewentualnych instrukcji dla ich właściwego wykonania: wdrożenie do określonych czynności i przystosowanie się do warunków pracy: osiągnięcie niezbędnej sprawności w działaniu i współdziałaniu, wprowadzenie pewnych ulepszeń i usprawnień w warunkach i czynnościach: różne formy kontroli, oceny i korektury w trakcie działania i na koniec — przekazanie terenu działania i obowiązków następnej zmianie: zachowanie ciągłości i stabilności na określonym odcinku samoobsługi. Te strukturalne składniki dyżurów są wartościami instrumentalnymi, dzięki którym mogą być osiągane wartości pośredniczące i właściwe — opieki i wychowania. Pełna aktualizacja tych składników jest dopiero możliwa przy dyżurach dłuższych, obejmujących co najmniej cykl tygodniowy. Znacznie dłużej trwające dyżury organizowali w swych placówkach wymienieni wyżej i inni wybitni pedagodzy „zakładowi”.

^M Wiele interesujących przykładów, ilustrujących realizację tego typu wymagań w samoobsłudze, znajdujemy w opisie podstawowych elementów ich mikrosystemów oraz w codziennej pracy wielu placówek opiekuńczo-wychowawczych. Tak np. A. Makarcnko potrafił tak manipulować różnymi bodźcami w dyżurach porządkowych, że najbardziej dotychczas nieatrakcyjny i unikany powszechnie teren samoobsługi stawał się przedmiotem zabiegów najlepszych „brygad". Obsługiwanie tych urządzeń stało się swoistą wartością, przedmiotem dumy dyżurującej grupy, która dokładała wszelkich starań dla utrzymania wzorowego ich stanu, ze skrapianiem wodą kolońską włącznie. Do podobnego celu zmierzały również takie praktyki J. Korczaka, jak umieszczanie na honorowym miejscu narzędzi do sprzątania dowolny wybór dyżurów przez wychowanków, rozbudowany system kontroli wykonawstwa dyżurów, itp-

1

Organizowanie wymienionych sześciu rodzajów samoobsługi należy uznać za postulat uzasadniony przede wszystkim przygotowaniem podopiecznych do samodzielnego życia i dotychczasowymi, pozytywnymi doświadczeniami opieki zakładowej w tym zakresie. Tak pojęta samoobsługa rozwijana w granicach realnych możliwości placówki opiekuńczej i dostarczająca wychowankom koniecznej sumy pozytywnych doświadczeń życiowych, umiejętności i nawyków niezbędnych do samodzielnego życia może stanowić zasadniczy, wysoce efektywny składnik ich mini-systemu opiekuńczo-wychowawczeeo Samoobsługa obejmująca tylko niektóre, a zwłaszcza najniższe jej szczeble, o zawężonym zakresie i nie spełniająca w dostatecznym stopniu merytorycznych wychowawczych wymagań, przynosi niewiele z możliwych efektów, a co gorzej — wiele strat.    ^H 3 niewiele