86599 P3190305

Zarys historii budowy miast w Polsce do połowy XIX w.

25

i

fortyfikacji bastionowej, wykształcone we Włoszech już u schyłku XV w. Pierwszymi umocnieniami tego typu w Polsce są: beluard zamku w Rożnowie/1560 r./ oraz umocnienia zamku w Ołyce/l558-i567/. Jes zcze u schyłku XVI w. forty - | fikacje bastionowe zostają zastosowane w umocnieniach miejskich /Zamość, Le -gnica, Nysa, Wrocław, Gdańsk i in. /. W latach trzydziestych XVII w. dociera do Polski system fortyfikacji holenderskich, w którym bastiony i kurtyny wykonane były tylko z nasypu ziemnego /Gdańsk, Elbląg, Brody, Toruń, Warszawa i in.'/.

Przebudowa fortyfikacji miała niezwykle istotne znaczenie dla ich rozwoju przestrzennego.Szeroki pas umocnień oraz wolna od zabudowy przestrzeń przed -pola oddzielały miasto od przedmieść, które musiały zostać odsunięte znacz -nie dalej od miasta. Jednocześnie wymagania nowego systemu fortyfikacyjnego zmuszały do zamknięcia miasta w granicach regularnego wieloboku. Powodowa -ło to bądź konieczność wyburzenia niektórych bloków budowlanych /np. Brody czy Toruń/, bądź włączenia w obręb miasta nieraz obszernych terenów niezabudowanych /np. Gdańsk, Warszawa - ryc. 55, Słuck/, które następnie zostały ure -gulowane i rozparcelowane. Szeroki pas fortyfikacji nowożytnych pozostawił ślady do dziś w wielu miastach, bądź w postaci reliktów wałów i fos,bądź w prze -biegu ulic dostosowanych do linii umocnień /np. Gdańsk/.

Przebudowa systemu fortyfikacyjnego była przedsięwzięciem bardzo kosztów -nym. Kopanie szerokich fos, sypanie rozległych wałów i dzieł obronnych /bastio -nów, rawelinów, hornwerków itd./y wymagało nie tylko udziału setek a nawet ty -sięcy ludzi, ale również udziału /specjalistów fortyfikatorów, posiadających u-miejętność zaprojektowania oraz rozmierzenia i wytyczenia w terenie skompli -kowanego "rysunku geometrycznego". W pierwszym okresie byli to niemal wy -łącznie obcokrajowcy /głównie Włosi, lecz również Holendrzy i Niemcy/, spro -wadzani do Polski przez poszczególne miasta i przez magnatów. Wysoki koszt nowożytnych fortyfikacji powodował, że tylko niektóre z miast mogły sobie po -zwolić na ich budowę. W pierwszym rzędzie fortyfikacje bastionowe budują bo -gate mi a sta handlowę_/G_dąńsk»—WcocJąw, ElblągJ in. /, dysponujące dużymi środkami finansowymi. Fortyfikowane są również niektóre miasta^ królewskie /Warszawa, Lwów, Kamieniec Podolski/ oraz miasta należące do bogatych ma-gnatów kresowych /Zamość, Brody, Szarogród i in. /. Nic więc dziwnego, że naj -bogatsze z miast polskich - Gdańsk, wznosi najpotężniejszy na ziemiach poi -skich system obronny, sięgający od miasta wzdłuż Wisły aż do brzegu morskie -go /ryc7^56/. Budowa fortyfikacji wiązała się bezpośrednio ze stanem zagrożenia miast. Stąd najliczniej budowane są fortyfikacje na kresach wschodnich / stałe wojny z Turkami i Tatarami/, na ziemiach północnych /zagrożenie przez Szwedów/ i na Śląsku /wojna trzydziestoletnia/. Najmniej fortyfikowano miast w Pol -sce Centralnej, gdzie też i większość nowozakładanych miast, zazwyczaj dość ubogich, nie otrzymuje żadnych umocnień.

W w. XVI i XVII następuje dalsza rozbudowa przedmieść za murami miasta. Osiedla się^ufaj uboga ludność, w tym znaczna liczba Żydów imigrujących w tym czasie licznie do Polski w ucieczce przed prześladowaniami religijnymi w innych krajach. Podmiejskie dzielnice żydowskie powstają zazwyczaj na gruntach nale -żących do starostw królewskich, gdzie mieszkańcy byli wyłączeni z pod jurysdyk -cji miejskiej. Na terenie tych przedmieść rozwija się działalność rzemieślni -cza, konkurująca stopniowo z miejskim rzemiosłem cechowym. Na przedmieś -ciach lokują się również liczne klasztory różnych zakonów, których intensywny rozwój wiązał się z nasilającą się w Polsce akcją kontrreformacji. W ten sposób powstają nieraz rozległe dzielnice, zabudowane dość chaotycznie domami drew -nianymi z szeregiem monumentalnych gmachów kościelnych i klasztornych. Wiele tych osiedli, zwłaszcza na gruntach królewskich i klasztornych, wyłamuje się spod jurysdykcji miejskiej tworząc na mocy przywilejów królewskich niezależne