88296 IMG 58

106 CzfSć 2, rozdział ty

Życzyliby niektórzy, żeby filozo-Jwki nauk ni. naiUpie, s_ą unoo- _{f ie} przewodniczyli¹ pierwiast-kowemu języków tworzeniu, i rozumieją, że wtedy lepiej² niż teraz byłyby one zrobione. Ale do tego trzeba by było, żeby ci filozofowie insi byli

wania się wprzód na tej drodze rozmyślań gramatycznych. Nie razem ten skarb odkopać można. Na różne on, jak złoto w skałach, rozchodzi się żyły, w przypadkowaniach (declinatio) tak go odrobinę ujrzeć można".

„W naturze myśli ludzkiej osobno uważają się rzeczy, osobno ich przymioty (substantia et accidens). Formy też przypadkowań polskich na dwie najwyższe dzielą się klasy, z których pierwsza zamyka rzeczowniki (substantwa), druga przymiotniki (odjeciiva). W naturze rzeczy są dwa rodzaje czyli płci, pierwszy mężczyzn, drugi niewiast, trzeci w naszym myślenia sposobie jest rodzaj ni mężczyzn, ni niewiast. Imiona też polskie w obydwu najwyższych klasach tak się dzielą i przypadkują, że pierwsza forma jest na rodzaj męski, druga na żeński, czyli niewieści, trzecia na niejaki. W naturze są rzeczy jedne żywotne (animata), drugie nieżywotne (inanimata), i u nas imiona żywotne i nieżywotne (tak od rzeczy, które znaczą, nazwane) lubo do jednejże formy z przyczyny jednegoż rodzaju należą, mają jednak różne zakończenie żywotne od nieżywotnych, przynajmniej w niektórych przypadkach. Jeszcze natura sama uczyniła różnicę istot żyjących od żyjących podzieliwszy je na dwa główne szeregi, pierwszy ludzi czyli zwierząt rozumnych, drugi zwierząt nierozumnych; w polskich przypadkowaniach i ta istot różnica wydaje się w niektórych przypadkach. Przykłady na to wszystko widzieć łatwo w formach dziecinnej gramatyki. Rad bym teraz dla wzbudzenia godnego szacunku języka polskiego tak w rodakach jak w cudzoziemcach, przebiec okiem wszystkie, które są i były języki, i zapytać się śmiało,

od tych, których dotąd znamy¹. Prawda, że w matematyce mówią oni z precyzją: bo algebra, dzieło twórczego dowcipu, jest językiem, którego nie można było żle utworzyć. Prawda jeszcze i to, że niektóre części fizyki i chemii z równą precyzją od małej liczby wybornych dowcipów, które się do dobrego postrzegania niejako zrodziły, ą wykładane². Nie widzę zresztą, żeby języki nauk miały jakąś nad innymi językami wyższość. Jednakie z drugimi mają wady i większe jeszcze. Równie często mówią nimi który z nich w przypadkowaniach nawet tak blisko jak nasz do natury myśli ludzkiej i natury rzeczy samych przystępuje? Pokazałbym przy tym cudzoziemcom naszego języka uczącym się, skąd ta trudność przypadkowań polskich wynika, której żaden inny język nie ma, bo też do żadnego języka przypadkowań nie wchodzi tyle kombinacji różnych względów. W innych językach, np. w łacińskim, najwięcej różność form przypadkowych miarkuje się po zakończeniu pierwszego przypadku, przeto też dla dzieci kładzie się pewna liczba tych zakończeń, czyli terminacyj, przy każdej formie; mało tam gdzie uważa się różnica rodzaju czyli płci, rzadziej przymiotnika od rzeczownika, nigdy rzeczy żywotnych od nieżywotnych, nigdy ludzi od zwierząt. U nas, Polaków, z tych wszystkich względów wypływają na przypadkowania liczne różnice, a ostatnia dopiero, z innymi językami spoina, płynie z zakończeń rozmaitych... Co by za światło z tej prawdy odkrytej w języku polskim mieć mogli ci, którzy pracują około powszechnej gramatyki, dzklz niezmiernie potrzebnego, a najbardziej do poznania starożytności, około czego najusilniej pracował P. Cours de Gebelin, Francuz; dzieło tego pisarza jest pod tytułem Le mondt primitif, d Paru“ (Przypisy do Gramatyki na Klasę I). (Nota tłumacza}.³

¹ W II i III wyd.: „Lecz do tego trzeba by chyba, aby filozofowie byli inszymi, to jest nie takimi, jakich dotąd znamy**.

8 Dokładniej: były wykładane font ete traiUs).

³ Przypisu tego nie ma ani w II, ani w III wyd.

1

   W oryginale: eussent prisidś — odniesienie do przeszłości.

2

   Tak w II i III wyd. W wyd. I: „że lepiej**.