85154 S6300668

i miodem płynąca” (B), znalazłby się złoty pokarm z mitu o królu H sie (A) i metafora „srebro trawy” (B). Do tej samej serii włączyć by ^ na zdanie „Domki czepiały się skał” (B) i jego baśniowy odpowiednią odwołujący się do motywu chatki Baby Jagi, obdarzonej cechami ży^ go stworzenia (chatka ta, jak wiadomo, obracała się na kurzej nóżce).

Zdania z grupy B kontrastują z powszechnymi wyobrażeniami co ^ możliwy ch stanów rzeczy. Pływanie to poruszanie się w wodzie, a niep„ posadzce: ruch kwiatów na wietrze nie jest tańcem, bo tańczy się w taktuj, zyki, a poza tym zdolność ta przysługuje człowiekowi i ewentualnie z\yj_t. rzętom rozumnym naśladującym człowieka (taniec godowy jest innym taj. cem). Człowiek nie może też być cieniem, bo cień to ciemne ódbicjj przedmiotu zasłaniającego źródło światła, a więc zjawisko niemateaafek W zestawieniu z taką wiedzą co do znaczenia poszczególnych wyrażeńzdj. nia z grupy B brzmią absurdalnie, stają się jednak sensowne, jeśli rozumi® je w sposób przenośny. „Pływanie po posadzce” byłoby metaforą uraoty. wowaną np. tym. że idąca płynnym ruchem dziewczyna porusza się jak któj płynący — miarowo, bezszelestnie, w sposób harmonijny itp. Bycie czyimi cieniem umotywowane jest na przykład tym, że zarówno cień jak i nieodstępna jak cień osoba znajdują się zawsze obok obiektu, którego są cienia (dosłownym bądź przenośnym); ruch cienia podporządkowany jest ruchu wi tego obiektu: cień nie ma własnego niezależnego istnienia i woli itp.

Mimo zewnętrznego podobieństwa interpretacja taka nie da się rozszerzyć na zdania z grupy A. Zdania te mówią w sposób dosłowny o pewnych sytuacjach fantastycznych, baśniowych — o syrenie, która płynęli wzdłuż okien podwodnego pałacu króla mórz; o kwiatach, które tańczył] na balu: o dziwnej istocie, która była cieniem poety, lecz w szczególny:! okolicznościach uzyskała samodzielny byt. Dosłowne rozumienie tyd zdań przygotowane zostało przez cały zespół informacji na temat określcj nego fantastycznego świata. Ta szczególna wiedza o świecie (świeci! odmiennym od realnego) pozwala rozpoznać w cytowanych zdaniach wy powiedzi literalne, uchylić zaś inne sposoby interpretacji wypowiedzi.

Na fakt formalnego pokrywania się niektórych zdań metaforyczny^ ze zdaniami kreującymi fikcję fantastyczną wskazał Jean Cohen. Stwiet dził on, że różnica pomiędzy tymi dwoma typami wypowiedzi polega* tym, że wypowiedź metaforyczna stanowi „rexpression anormaled*

univers ordinaire”, a wypowiedź baśniowa - „l’expression fidele d’un univers anormale”¹¹⁵.

Cohen zwrócił uwagę na decydującą rolę kontekstu w ustalaniu się sensu wypowiedzi, przy czym według niego istotny jest w tym aspekcie nie tylko koherencyjny związek zdań, lecz i ogólna rama gatunkowa. W pewnych wypadkach pozwala ona preferować sens dosłownie-fanta-styczny (np. w baśni), w innych - metaforyczny (w gatunkach wykluczających fikcję).

*

* *

W obrębie wypowiedzi kreujących fikcję fantastyczną mieści się wypadek szczególnie bliski metaforze (a mianowicie metaforze antropomor-fizującej) - personifikacja. Polega ona na przedstawianiu różnych zjawisk nieosobowych bądź pojęć abstrakcyjnych w postaci ludzkiej jako osób działających w obrębie fabuły utworu. Takie jej określenie wskazuje na możliwość zatarcia się granicy pomiędzy personifikacją i metaforą antro-pomorfizującą w utworach o charakterze niefabulamym. Zatrzymajmy się więc przez chwilę przy tej opozycji.

Ujęcia personifikujące w literaturze, jak i antropomorfizująca metaforyka, są niewątpliwie przedłużeniem tradycji mitycznej. Na różnych terenach i u różnych ludów powstawały wyobrażenia osobowych sił przyrody i upostaciowanych na kształt ludzki zjawisk topograficznych a wszelkie stany naturalne tłumaczono jako wynik działania nadprzyrodzonych postaci. Jak stwierdzają antropologowie, tendencja ta jest uniwersalna. Nie będziemy tu przywoływać przykładów tego typu antro-pomorfizacji z mitów różnych kręgów kulturowych, ponieważ rzecz jest powszechnie znana, warto może tylko nadmienić, że pozostałości tego

¹¹⁵ Por. J. Coben, Structure du langage poetigue, Paris 1966. s. 118. Przekształcanie się metafor - przy odpowiednim nastawieniu odbiorczym - w wypowiedzi fantastyczne dostrzeżone zostało przez cały szereg autorów, por. m. in. W. M. Żyrmunski, Metafora W twórczości Błoka, s. 316 i 334; Ch. Perelman i L. Olbreclit^M^S^^gfc^Sr ^s- 541; T. Todorov, Introduction c) la litteraturefantastique, Paris 19 TO,Stwierdził, iż nadnaturalne często rodzi się z tego, że sens figuralny bierze się dosłownie.

411