DSCF6862

zmian. Niemniej, dla całego ostatniego pięćdziesięciolecia wydaje się znamienna tendencja do rozwijania tych środków i form opowiadania, którymi film mógłby konkurować z prozą XX-wieczną, wejść w uldady partnerskie z powieścią współczesną. Mam na myśli takie rozwiązania, jak odejście od przestrzegania zasad logiki przyczynowo-skutkowej, wielopłaszczyznową konstrukcję opowiadania, różne postaci subiektywizacji toku narracyjnego, mieszanie gatunków i rodzajów, posługiwanie się formami bardziej swobodnymi, otwartymi etc. Umożliwia to kinematografii kontakt z nowoczesną prozą, realizację modeli bardziej zindywidualizowanych, szerszą, bardziej rozległą skalę stosowania licznych autorskich strategii.

Zasygnalizowanie zmian modelu na osi diachronicznej wskazuje tylko główny kierunek ewolucji, sugeruje pojawienie się zjawisk nowych w stosunku do okresu poprzedzającego i typuje jako .prowadzące" te z modeli, które wyróżniają się oryginalnością czy sui gcneris awangardowością.

W porządku synchronicznym odnajdziemy bowiem zarówno kontynuowane modele starsze, jak i rozliczne propozycje wariantowe względem modelu wiodącego. Możemy wskazać, obok opóźnień, także i antycypacje. Modele uznane za charakterystyczne i typowe dla danego okresu mogły rozwijać się już wcześniej, tyle że nie zdołały zdominować typu twórczości naończas panującej.

Adaptacje mogłyby być badane jako świadectwa odbioru dziel literackich. Zwłaszcza gdyby poparcie zyskała teza, iż adaptacja nie jest świadectwem rzeczywistego, indywidualnego aktu lektury, lecz świadectwem jej wirtualnego typu, lektury określonej zbiorowości w określonym miejscu i czasie. Z punktu widzenia socjometrii świadectwo takie miałoby wartość bardzo problematyczną. Na podstawie danych o frekwencji i składzie socjalnym widowni trudno byłoby utrzymywać, że taki a taki procent .Iow middle brew* w Stanach Zjednoczonych tak a tak czytał lub czytałby dane dzieło literackie. Ale świadectwo tego rodzaju wiele mówiłoby badaczowi kultury filmowej, wskazywałoby bowiem na dominujący typ lektury w określonym środowisku, miejscu i czasie.

Niebłahym argumentem na rzecz atrakcyjności tego typu badań jest nieprzebrane bogactwo materiału porównawczego. Znaczna liczba klasycznych dziel literackich była adaptowana nie kilka, lecz kilkanaście, a nawet kilkadziesiąt razy, co - z jednej strony - otwiera przed badaczem interesujące perspektywy, z drugiej - potwierdza fakt, że krótkie „życie" filmu nie może być przedłużane kolejnymi konkretyzacjami dokonywanymi przez kolejne pokolenia widzów. Aby .żyli” Hamlet. Anna Karenina czy Iwan Kara-mazow, dla odbiorców lilmowych nieodzowne są wciąż nowe materialnie utrwalane konkretyzacje.

Powiedziałam, że adaptacje filmowe można w badaniach socjologiczno--historycznych traktować jako świadectwa odbioru literatury. Odbioru swoiście zapośredniczonego i uwarunkowanego przez kino. którego istnienie i funkcjonowanie — niezależnie od tego. że adaptuje literaturę - ma znaczący wpływ na czytelnictwo i typ lektury. Pojawi się tutaj znów dwustronny typ zależności: kinematografia adaptuje najchętniej to. co jest masowo czytane, lecz—z drugiej strony - adaptacje filmowe i telewizyjne sterują lekturami swojej widowni. Równie silnie motywowany jest czytelnik, który idzie do kina zobaczyć adaptacje książki ulubionej bądź świeżo przeczytanej, jak i widz, który po obejrzeniu telewizyjnej Pogody dla bogaczy zapisuje się w bibliotece do kolejki oczekujących na książkę Irwina Skawa. Jest to zresztą powracający argument zwolenników adaptacji, którzy chętnie powołują się na fakt, że filmy przysporzyły czytelników tym pozycjom, które nigdy nie byłyby tak masowo czytane, gdyby nie ów inny obieg.

W kinematografii często mamy do czynienia z sytuacją, w której nowy prąd występuje z hasłem języka odbiorcy. W wypadku adaptacji jest to założenie niemalże programowo patronujące samej intencji i czynności adaptowania. Adaptacja polega właśnie na tym, by różne języki różnych nadawców „przetłumaczyć” na język odbiorców danego kręgu kulturowego. Don Kichot Cervantesa, Idiota Dostojewskiego. Sokół maltański Hammetta, Cichy Don Szołochowa, jeśli znajdą się w obrębie tego samego paradygmatu kinowego, okażą się dziełami zrealizowanymi w tym samym języku.

Jakie konsekwencje dla kultury literackiej może mieć fakt sprowadzenia na jedną płaszczyznę, wysłowienia za pomocą stałego zespołu stereotypów, arcydzieł tworzonych w różnym miejscu i czasie, w różnych językach? Argument, że adaptacja skłania do sięgnięcia po pierwowzór, może być skontrowany innym, że adaptacja coraz częściej zastępuje oryginał. Zjawiskiem powszechnie znanym nauczycielom i wykładowcom wyższych uczelni jest fakt, że młodzież uważa obejrzenie filmu będącego adaptacją powieści za równoznaczne z „zaliczeniem” lektury.

Stosunek widza, znającego pierwowzór literacki, do jego adaptacji jest, oczywiście, fenomenem znacznie bardziej złożonym. W każdym indywidualnym

13