DSCF3405

nych w postaci książkowej w roku 1933) przedstawił zarys nowej dyscypliny. Jej zadaniem jest

(...) dać dokładny opis tego, co się dzieje w duszy czlowieką żyjącego religijnie, pokazać jakie są uczucia, wzruszenia, dążności, które charakteryzują stan świadomości religijnej, co stany te. |>owoduje i poprzedza, jaki jest stosunek ich do innych zjawisk psychicznych, jaki jest związek stanów religijnych ze stanami organizmu i z otoczeniem, czyli jakie są ich warunki fizjologiczne i społeczne, jaki jest rozwój i jakie są odmiany religijnych objawów tak u jednostki jak i w życiu zbiorowym, jakie są skutki i rezultaty stanów religijnych w sferze intelektualnej, w postępowaniu, w ogólnym stosunku do świata i życia (Dawid 1933: 22-23).

Ten ambitny program badawczy udało mu się wypełnić jedynie po części. Zdążył się bowiem zająć w sposób systematyczny jedynie zagadnieniem przeżycia mistycznego, zaś do wielu innych wymienionych w programie zagadnień ustosunkował się w sposób mniej wyczerpujący. Jest ono najbardziej pierwotnym przedmiotem psychologii religii jako proces „samoistnego tworzenia łub odtwarzania religii” (dz. cyt.: 47). W sposób najbardziej wyrazisty pojawia się ono w momentach radykalnej przemiany - „odrodzenia”, w których

(...) dokonywa się odwrócenie dotychczasowej oceny rzeczy, jedne przedmioty tracą na wartości, nic budzą pożądania; inne, dotąd obojętne, stają się celem dążenia. Narzucają się i domagają odpowiedzi na zagadnienia dotyczące celu i sensu życia, dobra i zła, życia przyszłego (dz. cyt.: 45-46).

Dawid był także twórcą pierwszej polskiej typologii religijności. Podstawą wyodrębnienia określonego typu była tu dominacja w religijności jednego z trzech podstawowych elementów psychiki: uczucia^woli lub intelektu. Nie występują one w postaci czystej lecz jedynie względnej przewagi jednego z tych elementów w życiu religijnym. W przypadku religijności uczuciowej dominująca rola przypada uczuciu, religijności aktywnej - woli wyrażającej się w działaniu, zaś w przypadku religijności intelektualnej dominuje „potrzeba uzasadnienia uczuciowych i aktywnych dążności, logicznego powiązania ich ze sfera doświadczenia zmysłowo-intelcktualnego, stworzenia pewnego systemu wierzeń i dogmatów” (1933: 91). Typologia ta została później rozwinięta przez J. pastuszkę (1951), który dołączył do niej typ czwarty, będący harmonijną syntezą elementów intelektualnych, uczuciowych i woli-tywnych.

RELIGIA - „POZA ZASADA RZECZYWISTOŚCI”

Kolejny etap w ro7.woju polskiej psychologii religii związany jest z okresem dwudziestolecia międzywojennego. Psychologia religii była wtedy uprawiana przez badaczy zatrudnionych w uniwersytetach (na ogół na marginesie innych badań), choć nie posiadała swoich wyodrębnionych instytucjonalnie placówek. Podobnie jak i na świecie, okres ten nic może być uznany za szczególnie pł(xlny dla rozwoju tej dyscypliny. Wiązało się to zapewne częściowo z dominacją orientacji teoretycznej o charakterze rcdukcjonistycznym, o rodowodzie psychoanalitycznym, która w religii doszukiwała się przede wszystkim elementów patologii. Dominującym wątkiem w psychologii religii tego okresu stała się analiza zjawiska religijnego jako sprzecznego z zasadami raćjonal-nego myślenia i działania, interpretowanego bądź jako „odrębna prowincja znaczenia” (by użyć terminu socjologii fenomenologicznej), zbliżona swym charakterem do sztuki, bądź jako psychopatologicznc zniekształcenie rzeczywistości. Pod wpływem psychoanalizy rozwijała się więc przede wszystkim kliniczna psychologia religijności, również i w jej aspekcie pastoralnym, wykorzystującym dorobek psychoanalizy w pracy duszpasterskiej (Huet 1935, 1937, 1938, 1949).

Zagadnienie doświadczenia religijnego nie odgrywało już dominującej roli, tak jak w okresie poprzednim, i interpretowano je na ogól w całkowicie odmienny sposób niż we wcześniejszych platonizujących koncepcjach: jako zjawisko całkowicie pozaracjonalne i pozbawione elementów poznawczych, związane raczej z patologią niż zdrowiem psychicznym i zbliżone swym charakterem raczej do sztuki niż nauki.

Zagadnienie to pojawiało się w okresie międzywojennym na ogół na marginesie innych badań, np. psychobiograficznych i zwykle wiązało się z jego psychoanalityczną interpretacją, np. w kategoriach narcystycznej regresji w analizie osobowości Juliusza Słowackiego, przeprowadzonej przez G. Bychowskiego (1933), czy w innej pracy tego autora: Art, magie, and creative ego (1957).

Aspekty kliniczne i freudowskie dominowały też w analizie zbiorowych wizji religijnych w Słupi pod Środą, dokonanej przez psychologa Stefana Błachowskiego (1889-1962) i psychiatrę Stefana Borowieckiego (1881-1937). Wizje Matki Boskiej doznane przez dwunastoletnią dziewczynkę przeradzają się w ruch religijny, określany przez badaczy mianem „epidemii psychicznej”, interpretując je jako regresję, „cofnięcie się wstecz ku rodzicom, w tym

127