img031 (48)

obserwacyjne i karty indywidualności dostosowane do potrzeb szkolnictwa opracował również Bronisław Biegeleisen, Natalia Hanowa, Henryk Rowid oraz wielu innych psychologów i pedagogów.¹

Arkusze obserwacyjne są pomocne przy dokonywaniu obserwacji, gdyż uczulają obserwatora na te fakty, na które należy zwrócić specjalną uwagę. Arkusze obserwacyjne mogą ponadto stanowić schemat, według którego opracowuje się charakterystykę, ułatwiając uporządkowanie i usystematyzowanie zebranych materiałów.

Pewne ukierunkowanie może być pomocne przy prowadzeniu obserwacji. Jeśli jednak arkusz obserwacyjny jest zbyt szczegółowy, bywa to powodem szeregu błędów powstałych przy posługiwaniu się nim. Jak zaznacza Lidia Wołoszynowa omawiając arkusze obserwacyjne, stosowane u nas w szkolnictwie w okresie międzywojennym, „arkusz zmuszał nauczyciela, nawet przy dobrze prowadzonym dzienniku obserwacji, do «kawałkowania psychiki» wtedy, kiedy trzeba było «pociąć» niejako całość poczynionych obserwacji, rozbić je na działy i punkty według pytań arkusza — po to, aby w końcu znowu scalać i syntetyzować wszystko dla napisania charakterystyki dziecka. Największym niebezpieczeństwem było jednak sugerowanie się pytaniami i pokusa udzielania powierzchownych, schematycznych odpowiedzi. W praktyce szkolnej zdarzało się, że mniej sumienni obserwatorzy po prostu podkreślali w arkuszu kilkanaście przypadkowo wymienionych w nim cech psychicznych, przy czym niemal całkowicie mechanicznie uzyskana ich suma miała stanowić (charakterystykę dziecka»”.^{2 3}

Tak na przykład w jednym z arkuszy obserwacyjnych zawarte były następujące pytania dotyczące stosunku dziecka do innych dzieci:

„Czy dziecko dąży do towarzystwa, czy go unika? Czy jest skłonne do zawierania wyłącznych przyjaźni? Czy bawi się chętnie z młodszymi od siebie dziećmi czy starszymi (z dziewczynkami czy chłopcami)? Czy można przypuszczalnie określić przyczynę? Czy odgrywa tu rolę właściwa dziecku nieśmiałość, czy przykre doświadczenie, czy przyzwyczajenie?”¹

W charakterystykach opartych na powyższym arkuszu pojawiały się takie odpowiedzi:

„Dziecko jest towarzyskie. Jest skłonne do zawierania przyjaźni. Chętnie bawi sic z młodszymi i starszymi dziewczynkami i chłopcami”.

Przy takim wykorzystaniu arkusza obserwacyjnego obraz zachowania się dziecka jest zbyt skrótowy i niewyczerpujący, zaś określenie jego osobowości bardzo schematyczne.

Inną wadą arkusza obserwacyjnego jest dzielenie psychiki na szereg części, określanych za pośrednictwem różnych cech osobowości. Arkusz obserwacyjny uwzględnia zazwyczaj oddzielnie poziom rozwoju umysłowego, zdolności, zainteresowania, temperament, charakter dziecka, podczas gdy w rzeczywistości cechy te występują łącznie i ściśle wiążą się. Przy takim rozbiciu zachowania się, tworzącego jednolitą, zwartą całość, na kilka składników, charakterystyka nie daje poprawnego obrazu zachowania się dziecka, nie ukazuje związków zachodzących między opisywanymi cechami osobowości a rozmaitymi czynnikami wpływającymi na ich powstanie.

Z powyższych względów obecnie przy prowadzeniu obserwacji stosowane są bardziej zwięzłe schematy i przewodniki obserwacyjne, określane mianem planu obserwacji. Jak twierdzi J. Pieter, „w badaniach nad zjawiskami złożonymi wartość naukowa obserwacji jest istotnie zależna od należytego przygotowania w postaci zestawienia i układu punktów widzenia lub kwestii szczegółowych, na które chcemy odpowiedzieć na drodze obserwacyjnej. Takie zestawienie kwestii ułatwiających, a nawet wręcz umożliwiających obserwację nazywa się schematem lub przewodnikiem obserwacyjnym.”'

Poprawne opracowanie schematu lub przewodnika obserwacyjnego wymaga uprzedniej znajomości przedmiotu obserwacji. Jak zaznacza J. Pieter, przewodnik taki „[...] można opracować znając już w pewnej mierze przedmiot badania, wobec czego zupełny laik ani nie ułoży go, ani pomimo dobrego wzroku, słuchu, dotyku, niczego wartościowego dla nauki nie zaobserwuje. Błądzimy przeto, jeśli przypuszczamy, że metoda obserwacyjna jest względnie łatwa i prosta, lub też, że trzeba po prostu dobrze patrzeć, aby co chcemy, zaobserwować.”⁴

J. Pieter posługiwał się przewodnikiem obserwacyjnym badając współzależność między warunkami środowiska wychowawczego a poziomem umysłowym dzieci szkolnych. W przewodniku tym wyodrębniono szereg składników tworzących środowisko rodzinne dziecka, które badano zarów-

61

1

   Por. B. Biegeleisen: Wskazówki do prowadzania karty indywidualności >v szkołach powszechnych. Kraków 1932; N. Hanowa: Teczka indywidualna. „Szkoła Specjalna” 1931/32 nr 1 i 2 oraz H. Rowid: Karta indywidualności uczniów. „Ruch Pedagogiczny” 1923 nr 9—10.

2

   L. Wołoszynowa: O niektórych metodach poznawania dziecka szkolnego, ze szczególnym uwzględnieniem metody obserwacji. „Materiały do nauczania psychologii”. Wyd. 2. Pod red. L. Woloszynowej. S. III, t. 1, jw., s. 328.

3

   Arkusz obserwacyjny opracowany przez Sekcję Psychologów Szkolnych przy Kole Psychologicznym im. Józefy Joteyko, jw., s. 17.

4

J. Pieter: Zarys metodologii badań naukowych, jw., s. 77. ¹ Tamże, s. 78.