img043 (42)

dana jednostka wykonuje szereg czynności, jak układanie klocków według podanych wzorów, konstruowanie odpowiednich mechanizmów, reagowanie na pewien rodzaj podniet. Obserwując zachowanie się badanego można określić niektóre przejawiane przez niego właściwości psychiczne, a tym samym uzupełnić liczbowy rezultat badania testowego. Obserwacje takie mogą ułatwić ustalenie stanu emocjonalnego osoby badanej, jej stosunku do wykonywanego zadania, przebiegu występujących u niej procesów poznawczych.

Eksperyment laboratoryjny posiada wszelkie zalety metody eksperymentu, które omówiliśmy powyżej. Równocześnie zaś nie jest on pozbawiony pewnych braków, które ograniczają zakres jego stosowalności. Należy tu przede wszystkim podkreślić, że eksperyment laboratoryjny jest przeprowadzany w sztucznych, nienaturalnych warunkach. Osoba poddana laboratoryjnym badaniom psychologicznym zdaje sobie sprawę, że jest obserwowana i stanowi przedmiot badania, zaś niezwykłe otoczenie, widok nieznanych przyrządów, może wpływać modyfikująco na jej zachowanie się. Sztuczność sytuacji eksperymentalnej nie odgrywa istotnej roli w badaniach fizycznych, których przedmiotem są zjawiska martwe, jest natomiast poważną wadą eksperymentalnego badania zachowania się.

Trzeba ponadto zaznaczyć, że nie wszystkie czynności mogą być wywołane w warunkach eksperymentu. Odnosi się to szczególnie do czynności towarzyszących przeżyciom uczuciowym, które występują spontanicznie, zaś wywołanie ich w warunkach laboratoryjnych jest trudne lub wręcz niemożliwe. Za pomocą aparatów i przyrządów nie można wywołać w laboratorium uczucia radości, rozpaczy, tęsknoty, miłości i wielu innych procesów emocjonalnych, których zbadanie jest ważne ze względu na ich wpływ na ludzkie zachowanie się. W warunkach laboratoryjnych istnieją ograniczone, szanse poznania osobowości, przejawiającej się w spontanicznym działaniu. Należy także pamiętać, że w warunkach laboratoryjnych występują odmienne motywy niż w naturalnych sytuacjach życiowych, dlatego tylko niektóre procesy motywacji mogą być badane laboratoryjnie.

Omówione wyżej braki psychologicznego eksperymentu laboratoryjnego doprowadziły do ograniczenia zakresu jego stosowalności, a równocześnie były pobudką do podjęcia prób zmierzających do ich przezwyciężenia. Jedną z nich są testy sytuacyjne polegające na inscenizowaniu określonych sytuacji życiowych oraz dokonywaniu w nich obserwacji zachowania się osób badanych. Jak zaznacza Z. Zaborowski, „testy sytuacyjne wymagają w realizacji dużo środków technicznych, wyszkolonego personelu, wytrenowanych aktorów itp., w związku z czym użycie ich na szerszą skalę nastręcza poważne trudności. Sprawiają one również znaczne kłopoty w związku z ustaleniem jednolitych norm oceny zachowania (standaryzacja). O wiele większą wartość od testów sytuacyjnych ma planowa, systematyczna obserwacja zachowania w różnorodnych sytuacjach życiowych”.^{1 2}

Z tych powodów — dokonując obserwacji przy realizacji celów praktycznych związanych z procesem wychowania — posługujemy się raczej metodą eksperymentu naturalnego. Jej założenia zostały wypracowane przez A. F. Łazurskiego.³

Eksperyment naturalny polega na wykorzystaniu różnych sytuacji występujących w życiu codziennym w celu poznania zachowania się uczestniczących w nich osób będących przedmiotem obserwacji. Izabela Więckowska wyróżnia szersze i węższe znaczenie tego terminu. W szerszym znaczeniu mianem eksperymentu naturalnego określa się „szeroko pojęte badanie przeprowadzane w warunkach naturalnych” oraz „badanie zjawisk nie wywoływanych ingerencją eksperymentatora, a istniejących naturalnie, niezależnie od faktu ich badania”.⁴ W węższym znaczeniu „[...] kryterium naturalności eksperymentu stanowią: 1 —. naturalność miejsca i okoliczności towarzyszących badaniu, jak czas, dobór osób badanych itp.; 2 — naturalność czynnika eksperymentalnego implikującego przebieg samego eksperymentu i jego formę”.⁵ Omawiając typy eksperymentów naturalnych stosowanych przy badaniu aktywności społecznej dzieci, I. Więckowska wyróżniła eksperyment diagnostyczny, eksperyment wychowawczy i eksperyment terapeutyczny. Wymienione rodzaje eksperymentu tworzą pewne kontinuum, które można przedstawić następująco.⁶

obserwacja

naturalna

1918.

85

1

Ryc. 3. Rodzaje eksperymentów psychologicznych i ich stosunek do obserwacji (wg I. Więckowskiej, 1975)

2

   Z. Zaborowski: Wstęp do metodologii badań pedagogicznych, jw., s. 243.

3

   A. <t>. JlaaypCKHii: EcmecmeeHHbtu tKcnepuMenm u eeo u/Ko.tbHoe npuMenenue. MocKBa

4

1. Więckowska: Eksperyment naturalny w badaniach psychologii wychowania (na przykładzie badań nad aktywnością społeczną). „Psychologia Wychowawcza” 1975 nr 1, s.80.

5

   Tamże, s. 81.

6

   Tamże, s. 90.