img096 (20)

zem ułatwiają radzenie sobie z nimi. Powierzchowność wczesnych zainteresowań wiąże się z omawianymi już tu właściwościami funkcjonowania poznawczego, sprawiającymi, że dziecko koncentruje się na zewnętrznej stronie rzeczy czy zjawisk i ich jednostkowych właściwościach. Wraz z rozwojem myślenia abstrakcyjnego zainteresowania zaczynają być ukierunkowane na poznawanie głębszej natury rzeczy, wykrywanie ogólnych związków i zależności, systematyzowanie wiedzy.

Próbując wpływać na pobudzanie i rozwijanie potrzeby poznawania i zainteresowań, trzeba pamiętać o tym, że nieodzownym warunkiem ich powstawania jest posiadanie przez dziecko doświadczeń polegających na aktywnym, samodzielnym usuwaniu rozbieżności poznawczej. Dziecko zdobywa je, jeśli spotyka się z problemami (dostosowanymi pod wzglę-£ ,, deirr trudności do jego możliwości), które samo rozwiązuje. Powodzenie s ś? w tym zakresie (zwłaszcza jeśli zostaje dodatkowo wzmocnione uznaniem, ^ •§“ pochwalą itp.) staje się źródłem satysfakcji zwiększającej prawdopodObień-^ ^ wstwo podobnych działań w przyszłości¹². Natomiast nie sprzyja pówsta-£ -3 „J; waniu zainteresowań ani udzielanie dziecku zawsze gotowych odpowie-dzi na wszelkie pytania, zwalniające z konieczności samodzielnych ^ poszukiwań (co tłumi ciekawość), ani odnoszone niepowodzenia,które zniechęcają do kontaktu z daną dziedziną aktywności i mogą prowadzić do wyuczonej bezradności. Była już o tym mowa w związku z rolą nauczania problemowego jako czynnika stymulującego rozwój myślenia.

Jak pamiętamy, w systemie poznawczym jest reprezentowana nie tylko rzeczywistość, ale i pożądane jej stany. Odbierane aktualnie informacje mogą więc być konfrontowane nie tylko z wiedzą na temat tego, jak „jest”, ale i ze standardami określającymi to, jak „powinno być”. Rozbieżność między stanem faktycznym a pożądanym jest źródłem napięcia i może wywołać tendencję do dokonania w rzeczywistości takich zmian, które przybliżyłyby ją do standardu idealnego. Wspomniano już o tym przy omawianiu motywacyjnych funkcji samowiedzy, zwracając zarazem uwagę, że warunkiem powstania tendencji do aktywnego usuwania rozbieżności jest (podobnie jak w przypadku dysonansu poznawczego) optymalny - nie za wysoki - jej poziom.

Sytuacje, w których stoi przed człowiekiem cel zakładający usunięcie rozbieżności między rzeczywistym a pożądanym stanem jakiegoś obiektu

¹² Ten mechanizm powstawania zainteresowań został szerzej przedstawiony w pracy A. Guryckiej (1978), Rozwój i kształtowanie zainteresowań, Warszawa, WSiP.

i istnieje program działania zmierzającego do tego, nazywa się sytuacjami zadaniowymi.

Dziecko zaczyna być zdolne do wykonywania zadań pod koniec wieku przedszkolnego. Potrafi, jeśli się tego od niego wymaga, podejmować czynności celowe, które jednak same przez się nie są dla niego przyjemne czy interesujące. Takie wykonywanie zadań, mające zresztą miejsce i u dorosłych, którzy często podejmują różne obowiązki „z konieczności”, charakteryzuje się tym, że jest sterowane przez zewnętrzne wzmocnienia. Inaczej mówiąc, zadanie, choć bezpośrednio nie wiąże się z realizacją potrzeb, służy im pośrednio, pozwała po wykonaniu uzyskać jakieś gratyfikacje, np. korzyści materialne, pochwałę, uznanie, uniknięcie kary.

Z czasem jednak wykonywanie zadań może się stać autonomicznym celem i ma odtąd wartość niezależnie od zewnętrznych wzmocnień. Zadania takie człowiek stawia sobie sam, a „nagrodą” staje się likwidacja wspomnianej rozbieżności istniejącej w systemie poznawczym. Tendencją do podejmowania takiej, autonomicznej wobec innych potrzeb, działalności zadaniowej określa się jako motywację zadaniową. Powstaje ona pod warunkiem istnienia odpowiednio silnych „standardów stanu idealnego”. Równie ważne jest jednak posiadanie przez dziecko doświadczenia w zakresie działalności zadaniowej, w przeciwnym bowiem razie może pojawić się skłonność do usuwania rozbieżności nie przez aktywne przekształcanie rzeczywistości (z powodu braku odpowiedniego treningu), lecz w drodze zaniżania standardów (przyzwyczajania się do początkowo nie satysfakcjonującego stanu, rezygnacji z pierwotnych oczekiwań wobec rzeczywistości).

Wśród standardów odzwierciedlających pożądane stany rzeczywistości znajdują się i takie, które odnoszą się do innych ludzi. Określają, jak powinni się oni zachowywać, czuć, wyglądać itp. Sądzi się, że istnienie takich standardów może leżeć - na równi z normami moralnymi, określającymi, jak należy odnosić się do ludzi - u podłoża powstawania motywacji prospołecznej, czyli tendencji do podejmowania działań na rzecz innych. Dostrzeżenie bowiem, że ktoś znajduje się w stanie odbiegającym od tego, w jakim chciałoby się go widzieć (np. boi się, cierpi, jest smutny, głodny, ma tmdności z wykonaniem jakiejś czynności itp.), może rodzić szczególnego rodzaju dysonans poznawczy i skłaniać do działań zmierzających do usunięcia go.

O motywacji uruchamianej przez kształtującą się strukturę „ja” już była mowa. Przypomnijmy, że wraz z tworzeniem się tej struktury powstaje tendencja do podtrzymywania poczucia tożsamości

209