img007

I

I

32

______

go, kto potrafi niejako wstawić się w położenie podmiotu lirycznego.

Nie inaczej rzecz się ma i w drugim z przytoczonych utworów, w którym na pierwszy rzut oka jeszcze trudniej wynaleźć „przedmiot przedstawiony”, albowiem wiersz ten ma charak-tcr wezwą n i a skierowanego do kogokolwiek. Wezwanie to

Szkice z filozofii literatury

życia, rodzi się nie tylko ów specyficzny smutek podmiotu lirycznego, lecz i konieczne transcendowanie tego smutku poza przypadkowość wszelkiego indywidualnego wypadku: utwór nabiera ogólnego znaczenia i poczyna wzruszać każde-jednak ma swój przedmiot, jest wezwaniem do czegoś („Gib deitte Schónheit immer hinpo wtóre, ma ono swoje uzasadnienie, zresztą expressis uerbis nie sformułowane, ale domyślne i jako takie właśnie przynależne do „treści” utworu. Wskazuje ono na moc piękna ofiarowywanego bezinteresownie i bez własnej chwalby. Występuje tu więc znowu pewna powszechna własność, lub może lepiej: pewien powszechny związek (pomiędzy bezinteresownie ofiarowywanym pięknem a jego rozpościeraniem się na wszystkich ludzi). Za związkiem tym kryje się niezliczona mnogość indywidualnych wypadków, w których on się realizuje. Wezwanie, o którym mowa, jest jednak zarazem pewną indywidualną czynnością, zachowaniem się podmiotu lirycznego, i wyrasta z pewnego stanu psychicznego, który ono przez swe dokonanie się także wyraża. Jest nim pełna prostoty ufność; zaufanie do życia, do dobra i piękna w nim się ucieleśniającego. - Wszystko to razem wzięte, stanowi warstwę tego co przedstawione w rozważanym utworze. Nie brak więc jej, widać, nawet w utworach, które - jak by to może powiedziano - polegają na wypowiedzeniu pewnych bardzo ogólnych „myśli”, choć naturalnie przedmioty te są bardzo odmienne od tych, które napotykamy w utworach opowiadających o indywidualnych wypadkach rzeczy lub ludzi. Dokładna analiza tej odmienności stanowi jedno z zadań teorii rodzajów literackich, ale różnice te wypływają z ogólnej wielowarstwowej struktury dzieła i z dopuszczalnej przez nią odmienności występujących w nim tworów językowych i ich funkcji. Ogólna natomiast natura tworu językowe-

Dwuwymiarowa budowa dzieła sztuki literackiej

33

po sprawia, iż przynależy do niego zawsze .    __

intencjonalny, wyznaczony przez jego znaczenie, względnie -jak to zachodzi w utworach lirycznych - przez fakt i sposób jego wypowiedzenia przez pewien podmiot.

Może jednak niektórzy czytelnicy, którzy dali się przekonać, że w utworach tzw. liryki refleksyjnej występują przedmioty przedstawione, będą mieli jeszcze wątpliwości, czy się wmich znajdują jakiekolwiek wyglądy, a to właśnie z uwagi na tzw. myślowy charakter tych utworów i na ogólność związków występujących w ich warstwie przedmiotowej. Sprawa ta jest ważna, niektórzy bowiem w naoczności świata przedstawionego widzą moment odróżniający dzieła sztuki literackiej od innych dziel literackich, np. naukowych, inni natomiast przeczą, jakoby naoczność odgrywała jakąkolwiek rolę w artystyczno-ści dzieł poetyckich i szukają w czym innym tego, co dla nich specyficzne.

Przede wszystkim: jest rzeczą pewną, że udział wyglądów w przytoczonych wierszach jest na pewno znacznie mniejszy niż w wielu innych dziełach, zwłaszcza tzw. poezji opisowej. Jeżeli porównamy je np. z następującym fragmentem Mickiewiczowskiego Pana Tadeusza, to wiersze Rilkego wydadzą się niewątpliwie, przyjnamniej w pierwszej chwili, jakby całkiem pozbawione momentu naoczności:

Podróżny długo w oknie stał...

Przypadkiem oczy podniósł, i tuż na parkanie Stała młoda dziewczyna. - Białe jej ubranie Wysmuklą postać tylko aż do piersi kryje, Odsłaniając ramiona i łabędzią szyję.

W takim Litwinka tylko chodzić zwykła z rana, W takim nigdy nie bywa od mężczyzn widziana; Więc choć świadka nie miała, założyła ręce Na piersiach, przydawając zasłony sukience. Włos w pukle nie rozwity, lecz w węzełki małe Pokręcony, schowany w drobne strączki białe, Dziwnie ozdabiał głowę, bo od słońca blasku Świecił się, jak korona na świętych obrazku. Twarzy nie było widać. Zwrócona na pole