DOBÓR DRZEW I KRZEWÓW W ZALEŻNOŚCI OD FUNKCJI ZADRZEWIENIA
Dobór drzew i krzewów w zależności od funkcji zadrzewienia podano w tab. 3. Uwzględniono w niej jedynie te funkcje, których spełnianie najbardziej zależy od doboru gatunków drzew lub krzewów. Spośród funkcji ochronnych są to funkcje: przeciwwietrzne, przeciwerozyjne, niektóre techniczne oraz biocenotyczne. Spośród funkcji produkcyjnych w tabeli uwzględniono funkcje produkcji drewna oraz użytków niedrzewnych, takich jak jadalne owoce lub nasiona, pożytki pszczele i surowce farmaceutyczne.
Do najważniejszych środowiskotwórczych funkcji zadrzewień należą funkcje przeciwwietrzne. Odpowiednio usytuowane do kierunków panujących wiatrów zadrzewienia redukują ich prędkość, zmniejszając parowanie terenowe. Następstwem tego jest lepsze uwilgotnienie przyziemnej warstwy powietrza oraz zwiększenie zasobów wód podziemnych i spływu powierzchniowego. Zadrzewienia przeciwwietrzne ograniczają równocześnie erozję wietrzną. Przy jednakowym stopniu przepuszczalności dla wiatru zasięg przeciwwietrznego oddziaływania zadrzewienia zależy od jego wysokości, gdyż stanowi, jej wielokrotność.
W konstrukcji zadrzewień przeciwwietrznych duże znaczenie ma również warstwa krzewów. Dzięki ich obecności tworzy się tzw. prześwit podkoronowy, który zwiększa efektywność przeciwwietrznego oddziaływania zadrzewienia (Opalev 1988). Badania przeprowadzone w „kanale wiatrowym" doprowadziły do wniosku, że najbardziej przydatne dla ochrony przed wiatrem są zadrzewienia składające się z 2 rzędów drzew i 1 rzędu krzewów (Schrötter 1991).
Nawiązując do przedstawionych wyżej informacji w doborze do zadrzewień przeciwwietrznych w pierwszej kolejności uwzględniono gatunki wysokich drzew, odpornych na wiatry, a więc tworzących silne systemy korzeniowe oraz gęsto ugałęzione i ulistnione korony. Nie zapomniano również o wysokich obficie ulistnionych krzewach. Inne gatunki drzew i krzewów powinny w takich zadrzewieniach pełnić pomocniczą rolę.
Przy zadrzewianiu terenów zagrożonych erozją wodną największych trudności przysparza projektowanie zadrzewień przeciwdziałających erozji wąwozowej. W związku z tym w tab. 3 podano gatunki przydatne do zadrzewiania różnych stanowisk w obrębie wąwozów. Wydzielone zostały stanowiska: dno, dolna oraz górna partia zbocza, wystawa cienista i słoneczna zbocza. Kategorie te należy w pewnym sensie traktować umownie. Na przykład: w przypadku wąwozów płytkich podział zboczy na partie górne i dolne nie jest istotny (jest często bezzasadny), natomiast bardzo ważne jest to czy zbocza są strome, czy łagodne. I w przypadku form o łagodnym nachyleniu skład gatunkowy zadrzewienia należy dobierać spośród gatunków zalecanych na dolne partie zboczy, a na zbocza bardzo strome stosować gatunki przewidziane do zadrzewienia partii górnych. Istotny wpływ na skład gatunkowy zadrzewienia wprowadzanego na zbocza wąwozu ma szerokość zabezpieczanego obrzeża oraz możliwość dopływu wody ze zlewni. Dobór gatunków podany dla kategorii „zbocza" (w tabeli jako zbocza wąwozów), ma zastosowanie także do innych zboczy ulegających erozji wodnej.
Kategoria „urwiska" odnosi się do częstych w terenach lessowych, prawie pionowych ścian jako specyficznej formy rzeźby, gdzie mogą rosnąć i pełnić funkcje ochronne jedynie nieliczne gatunki krzewów.
Pod określeniem „śródpolne pasy na stokach", zawierają się zadrzewienia jedno-, trzyrzędowe (w zasadzie o szerokości do ok. 5 m) zakładane na stokach uprawianych rolniczo. W zadrzewieniach szerszych (szczególnie powyżej ok. 10 m) możliwy jest dobór gatunków jak do zadrzewień powierzchniowych.
Należy zaznaczyć, że proponowany dobór nie może być stosowany szablonowo i bezkrytycznie. Różnorodność warunków siedliskowych i zagrożeń (wynikających chociażby z samego sposobu użytkowania gruntów w zlewni, warunków hydrologicznych), narzuca indywidualny sposób postępowania przy zadrzewianiu poszczególnych obiektów. Przy projektowaniu i zadrzewianiu terenów erodowanych, konieczna jest znajomość zasad melioracji przeciwerozyjnych i doświadczenie terenowe.
Tereny erodowane - to często obszary objęte różnymi formami ochrony przyrody. W takich przypadkach, o ile wprowadzenie zadrzewień jest w ogóle możliwe, w doborze gatunków należy kierować się względami ochrony przed erozją, ale także wymogami np. ochrony krajobrazu.
Przy opracowywaniu doborów do zadrzewień spełniających różne funkcje techniczne brano pod uwagę cechy drzew i krzewów sprzyjających spełnianiu tych funkcji. U drzew i krzewów przeznaczonych do obsadzania skarp nasypów i wykopów istotne zalety stanowią zdolność do wytwarzania obfitego systemu korzeniowego, odrośli z korzeni lub podziemnych rozłogów, a także, jak np. w wypadku dereni białego i rozłogowego, zdolność do rozrastania się dzięki ukorzenianiu się płożących gałęzi. Hałas najlepiej tłumią drzewa i krzewy o obfitym i gęstym ulistnieniu i dużych blaszkach liściowych. Gatunki przydatne do tworzenia żywopłotów odśnieżnych powinny odznaczać się zdolnością do silnego rozgałęziania się i długiego zachowywania dolnych gałęzi. U gatunków zalecanych na żywopłoty obronne ważną cechą jest wytwarzanie cierni i kolców.
Jak już wspomniano w poprzednim rozdziale, do pełnienia funkcji biocenotycznych najbardziej predestynowane są gatunki rodzime, przede wszystkim nektarodajne oraz o owocach stanowiących pokarm dla ptaków.
Badania IBL (Górka 1983, 1985 b; Górka i in. 1991) wskazują, że na skutek zwiększonego dopływu światła, swobodniejszego rozwoju korzeni oraz korzystania ze stosowanego na przyległych polach nawożenia mineralnego drzewa w zadrzewieniach przyrastają szybciej niż w drzewostanach leśnych. Pod względem przyrostu miąższości w zadrzewieniach wyróżnia się topola. Przykładowo w wieku 30 lat miąższość grubizny pojedynczego drzewa topoli w średnich warunkach wzrostu w zadrzewieniach rzędowych wynosi 2,5 m3, a w optymalnych aż 6,0 m3 (Górka 1983, 1985 b). Zadrzewienia mogą więc odegrać bardzo ważną rolę w wiązaniu nadmiaru CO2 z atmosfery (Zajączkowski, Zajączkowska 1995). Konieczne jest więc zakładanie zadrzewień produkcyjnych w celu wycofywania z obiegu węgla zawartego w drewnie przez przeznaczanie tego surowca np. na cele konstrukcyjne (Bouvarel 1991). W tab. 3 zestawiono gatunki drzew przydatnych do takich zadrzewień, chociaż udział w nich topoli powinien wynosić nawet 90%.
Przy opracowywaniu doboru gatunków pyłku- i nektarodajnych korzystano przede wszystkim z opracowań Lipińskiego (1982) oraz Jabłońskiego (1998).
Funkcje estetyczne zadrzewień polegają na oddziaływaniu ich formy, struktury i barwy na estetykę otoczenia oraz na tworzeniu samodzielnych lub powiązanych z obiektami architektonicznymi przestrzennych kompozycji plastycznych (Zajączkowska 1997). O walorach estetycznych zadrzewień decyduje m.in. właściwy dobór gatunków drzew i krzewów. Szczególne znaczenie dekoracyjne mają takie cechy, jak pokrój i struktura koron, barwa i kształt liści, kwiatów i owoców, barwa i faktura kory, a także wczesny rozwój liści na wiosnę. Przy określaniu cech dekoracyjnych (tab. 3) wykorzystano nie tylko własną wiedzę autorów, lecz również literaturę przedmiotu, m.in.: Bugała (1979); Bugała, Bojarczuk (1997); Łukasiewicz (1995); Milewski, Hejmanowski (1965); Seneta (1981, 1987), Tomanek (1970) i Zajączkowska (1986).
DOBÓR DRZEW I KRZEWÓW W ZALEŻNOŚCI OD LOKALIZACJI, FORMY I BUDOWY ZADRZEWIENIA
Dobór drzew i krzewów w zależności od rodzaju, podrodzaju, formy i budowy zadrzewienia przedstawiono w tab. 4.
W tabeli określono celowość zastosowania drzew i krzewów z przedstawionego w tab. 2 doboru w zadrzewieniach użytków rolnych, drogowych, przywodnych, obiektów przemysłowych i wysypisk śmieci oraz wiejskich terenów budowlanych.
Przy ustalaniu doborów do zadrzewień śródpolnych i ochronno-ogrodniczych wzięto pod uwagę, że niektórych gatunków drzew i krzewów nie można w tych zadrzewieniach stosować z przyczyn fitosanitarnych. Jak podaje Puszkar (1981), na takich krzewach, jak trzmielina, kalina, szakłak i czeremcha składają jaja i żerują niektóre gatunki mszyc należące do groźnych szkodników upraw rolniczych, natomiast na głogu i tarninie - mszyce groźne dla plantacji chmielu. Żywicielami pośrednimi groźnej choroby grzybowej - rdzy koronowej owsa - są kruszyna i szakłak. Badania Gabriela (1969) i Gabriela i in. (1985) wykazały, że w zadrzewieniach śródpolnych należy ponadto zaniechać stosowania kolcowoju, którego występowanie stanowi zagrożenie dla upraw ziemniaków. Jest on zimowym żywicielem mszycy brzoskwiniowej, jedynego w warunkach Polski wektora wirusa liściozwoju ziemniaka. Według prof. Gabriela (inf. ustna) do zimowych żywicieli tej mszycy należy również czeremcha amerykańska. Z zadrzewień na terenach sadowniczych wyeliminować trzeba ponadto większość gatunków z rodziny różowatych, gdyż są one nosicielami jednej z najgroźniejszych chorób roślin sadowniczych - zarazy ogniowej, powodowanej przez bakterię Erwinia amylovora.
Przy doborach gatunków do zadrzewień na terenach rolniczych trzeba brać pod uwagę również wiele innych relacji występujących między drzewami a uprawami rolniczymi, np. właściwości konkurencyjne korzeni poszczególnych gatunków. Badania wykazały (Górka 1989), że do drzew, których nie należy sadzić w sąsiedztwie pól uprawnych należą przede wszystkim topole i jesion. Szybciej niż większość innych gatunków regenerują one odcinane w trakcie orki korzenie. Już podczas pierwszego po wykonaniu orki sezonu wegetacyjnego następuje u nich całkowite odtworzenie korzeni w ornej warstwie gruntu. Silnie konkurują one o wodę i składniki pokarmowe z systemami korzeniowymi roślin uprawnych. Sprawia to, że na polach położonych w bezpośrednim sąsiedztwie zadrzewień topolowych lub jesionowych następuje większy spadek plonów niż przy zadrzewieniach składających się z innych gatunków.
Na terenach rolniczych trzeba .uwzględniać również inne właściwości poszczególnych gatunków, wpływające na współżycie zadrzewień z roślinami uprawnymi, jak np. możliwości powodowania zachwaszczania przyległych upraw przez samosiew (np. olsza na pastwiskach i klon srebrzysty na polach) lub wydawanie uciążliwych odrostów korzeniowych. Spośród drzew najtrudniejsze do zwalczania odrosty korzeniowe dają robinia i topole z sekcji Leuce (głównie białe i szare). Proponowanie do doborów, np. drogowych tych ostatnich tylko ze względu na rodzime pochodzenie jest po prostu nieporozumieniem. Spośród gatunków krzewiastych trudne do zwalczania odrosty korzeniowe wytwarza róża pomarszczona.
We wszystkich zadrzewieniach sąsiadujących z polami najbardziej konfliktowe jest „przejście" zadrzewienie - pole, dlatego z doboru gatunków do obsadzania strefy stykowej zadrzewienie - pole wyeliminowano drzewa i krzewy, które, np. ze względu na odrośla korzeniowe, mogłyby być szczególnie uciążliwe dla rolników. Wiele z tych gatunków można jednak z powodzeniem zalecić do śródpolnych zadrzewień pasowych pod warunkiem, że będą sadzone poza strefą stykową. Do gatunków takich należą nawet topole - drzewa niezastąpione w zadrzewieniach przeciwwietrznych.
Przy określaniu doborów do zadrzewień przywodnych wzięto pod uwagę przede wszystkim wrażliwość poszczególnych gatunków na obecność wód zastojowych. Gatunki najbardziej wytrzymałe na takie warunki zalecono do zadrzewień wód stojących, natomiast wymagające wód przepływowych - do zadrzewień rzek i potoków.
W doborach do zadrzewień obiektów przemysłowych i wysypisk śmieci uwzględniono przede wszystkim odporność poszczególnych gatunków na zanieczyszczenia powietrza (zadrzewienia izolacyjne) oraz przystosowanie do wzrostu w skrajnie niekorzystnych warunkach glebowych (zadrzewienia rekultywacyjne). Przy ustalaniu doboru gatunków najbardziej odpornych na skażenie środowiska korzystano m.in. z opracowania Hawrysia (1986).
W doborach do zadrzewień wiejskich terenów budowlanych zwracano uwagę na cechy estetyczne poszczególnych gatunków w wypadku zadrzewień przydomowych oraz zabudowań użyteczności publicznej oraz użytkowe - w odniesieniu do zadrzewień zabudowań gospodarczych.
Dobór drzew i krzewów do zadrzewień drogowych omówiono w następnym rozdziale.
Przy ustalaniu doborów w zależności od formy zadrzewienia brano pod uwagę przede wszystkim właściwości biologiczne poszczególnych gatunków oraz ich rolę w zadrzewieniu. Na przykład do zadrzewień o formie pojedynczej nie kwalifikowano gatunków rozprzestrzeniających się przez odrośla lub rozłogi korzeniowe, albo w naturalnych warunkach występujących w zacienieniu. Nie zalecano również sadzenia w takiej formie niektórych gatunków krzewów żywopłotowych oraz takich, które w zadrzewieniach występują raczej jako domieszki.
W celu ułatwienia projektowania zadrzewień wielopiętrowych w tab. 4 podano gatunki przydatne do tworzenia poszczególnych pięter oraz podszytu (w zadrzewieniach kępowych, powierzchniowych lub szerokich pasowych), albo żywopłotów podokapowych (w zadrzewieniach rzędowych lub wąskich pasowych). Podano w niej również zestaw gatunków przydatnych do zakładania żywopłotów wolno stojących.
DOBÓR DRZEW I KRZEWÓW DO ZADRZEWIEŃ CI~GÓW KOMUNIKACYJNYCH NA OBSZARACH WIEJSKICH
Zadrzewienia drogowe zakłada się zazwyczaj według kryteriów technicznych i estetycznych, w myśl których powinny zwiększać bezpieczeństwo i komfort jazdy. Rola zadrzewień nie ogranicza się jednak tylko do spełnienia funkcji bezpośrednio związanych z komunikacją drogową. Stanowią one bowiem istotny instrument kształtowania przyrodniczej równowagi na obszarach wiejskich (Zajączkowski 1997). Wśród najważniejszych funkcji środowiskowych, jakie mogą spełniać zadrzewienia drogowe wymienić można:
zwiększanie wodnej retencyjności środowiska;
przeciwdziałanie wietrznej erozji gleby;
ochrona roślin uprawnych przed zanieczyszczeniami pochodzącymi z komunikacji drogowej;
wzmaganie oporu środowiska przeciw szkodnikom roślin uprawnych;
kształtowanie środowiska owadów zapylających;
zwiększenie turystyczno-wypoczynkowej atrakcyjności terenu.
Podstawowym warunkiem prawidłowego projektowania zadrzewień drogowych jest jak najpełniejsze określenie funkcji drogowych i środowiskowych, jakie powinny w danych warunkach spełniać. Najczęściej możliwe jest takie zaprojektowanie zadrzewień, aby spełniały kilka funkcji równocześnie. W wypadku zdarzających się niekiedy sytuacji kolizyjnych, trzeba dokonać wyboru najważniejszej funkcji. Od precyzyjnego określenia funkcji danego zadrzewienia zależeć będzie forma, budowa i wreszcie skład gatunkowy zadrzewienia.
Dobór drzew i krzewów do zadrzewień ciągów komunikacyjnych wyodrębniono z poprzednio omówionych tabel 2, 3, 4 i przedstawiono w tab. 5. Dobór obejmuje 85 gatunków drzew i krzewów, spośród których 2 (grab i wierzba iwa) znajdują się zarówno w grupie drzew, jak i krzewów.
Dobory dla różnych rodzajów dróg różnią się między sobą. Dobór dla autostrad i dróg ekspresowych liczy 61 gatunków, dla pozostałych dróg państwowych, wojewódzkich i lokalnych - 43 gatunki, a dla dróg rolniczych - 53 gatunki. Zadrzewienia towarzyszące autostradom są zakładane na szerokich pasach gruntu, wydzielonych z pasa drogowego, co daje możliwość szerszego zastosowania gatunków uciążliwych przy innych drogach w strefie zadrzewienie - pole, a także gatunków introdukowanych. Najmniejsze możliwości wprowadzenia takich gatunków są przy pozostałych drogach państwowych, wojewódzkich i lokalnych. Zadrzewienia dróg rolniczych ze względu na mały ruch i skażenia pełnią podobną rolę, jak zadrzewienia śródpolne, co uzasadnia wzbogacenie ich składu gatunkowego 0 drzewa i krzewy ważne w środowisku rolniczym ze względów biocenotycznych.
Przy autostradach i drogach ekspresowych ważne są izolacyjne funkcje zadrzewień. Dlatego w tab. 5 podano m.in. dobór gatunków do tworzenia osłon dźwiękochłonnych, zadrzewień wielopiętrowych oraz żywopłotów wolno stojących, z uwzględnieniem ich wytrzymałości na skażenia komunikacyjne (do zadrzewiania autostrad przewidziano najbardziej odporne gatunki). W tabeli umieszczono również dobór gatunków do tworzenia osłon przeciwśnieżnych, jako że takie osłony zakłada się niekiedy przy pozostałych rodzajach dróg.
O doborze do zadrzewień drogowych powinny decydować również czynniki związane ze specyfiką samych dróg. Przy drogach o dużym natężeniu ruchu, ze względu na możliwości skażenia zanieczyszczeniami wydalanymi przez pojazdy drogowe, należy unikać sadzenia gatunków o owocach nadających się do bezpośredniego spożycia przez ludzi. Dlatego m.in. od dawna nie wprowadza się już do tych zadrzewień gatunków sadowniczych. Skażenia substancjami toksycznymi nie stwierdza się natomiast w nektarze kwiatów drzew i krzewów przydrożnych i dlatego nie ma przeciwwskazań do stosowania w zadrzewieniach drogowych gatunków miododajnych. Ponadto, ze względu na bezpieczeństwo ruchu w sąsiedztwie dróg nic powinno się wprowadzać drzew o dużych opadających owocach (kasztanowiec, orzechy).
LITERATURA:
Bouvarel P., 1991: Production forestiere et cycle du carbone. Proc. of lOth World Forestry Congress, s. 2. Revue For. Fr., Paris.
Budzyński W., 1997: Działalność zadrzewieniowa w Po1s~e w okresie powojennym. W: Znaczenie zadrzewień w krajobrazie rolniczym oraz aktualne problemy ich rozwoju w przyrodniczo - gospodarczych warunkach Polski. Wojewoda Płocki. Płock.
Bugała W., 1979: Drzewa i krzewy dla terenów zieleni. PWRiL, Warszawa.
Rugała W., Bojarczuk T., 1997: Dobór drzew i krzewów do zadrzewień dróg i autostrad płatnych. Związek Szkółkarzy Polskich, spółka komandytowa Zieleń dla Autostrad, Agencja Budowy i Eksploatacji Autostrad, Kórnik.
Gabriel W., 1969: L'influence de la distribution des Notes primaires des pucerons vecteurs du virus Y et de I'enroulement sur la propagation de ces virus dans les cultures de la pomme de terre dans une region sub-carpatique. W: Ziemniak. PWRiL, Poznań.
Gabriel W., Kostiw M., Wisłocka M., 1985: Występowanie holocyklicznych i anholocyklicznych form Myzus persicae (Sulz.) w odłowach. z żółtych szalek na plantacjach ziemniaka w różnych rejonach Polski. „Biul. Inst. Ziemn.", nr 32.
Górka W., 1983: Ulepszanie metod zakładania, prowadzenia i użytkowania zadrzewień. Dokumentacja naukowa. Masz. IBL, Warszawa.
Górka W., 1985 a: Ekologiczne podstawy projektowania zadrzewień. W: Zasady projektowania, zakładania, prowadzenia i użytkowania zadrzewień (materiały szkoleniowe). IBL, Sękocin.
Górka W., 1985 b: Produkcyjność niektórych podstawowych gatunków drzew w zadrzewieniach. W: Zasady projektowania, zakładania, prowadzenia i użytkowania zadrzewień (materiały szkoleniowe). IBL, Sękocin.