VI. PRAWO SPADKOWE

1.POJĘCIE SPADKU

Spadek - heroditas, bona

Sukcesja uniwersalna nie obejmowała wszystkich uprawnień majątkowych zmarłego. Na dziedzica nie przechodziły uprawnienia ściśle osobiste: służebność, uczestnictwo w spółce.

Trzonem masy spadkowej były RZECZY MATERIALNE.

Ze stanowiskiem spadkobiercy była związana odpowiedzialność za długi spadkowe zmarłego.

Wyjątkiem było płacenie za kary prywatne z tytułu deliktów popełnionych przez spadkodawcę.

Prawo spadkowe generalnie nastawione było na utrzymanie istniejących stosunków własnościowych, ale otwierało tez możliwości dokonania przesunięć majątkowych.

Hereditas oznacza nie tylko spadek, ale także przejście spadku ze spadkodawcy na dziedzica, czyli dziedziczenie wg prawa cywilnego. Definicja w Digestach:

„spadek jest niczym innym, jak wejściem w ogół praw zmarłego”.

S P A D E K

Dwoistość dziedziczenia

HEREDITAS BONORUM POSSESSIO

Zasady dziedziczenia wg ius civilis oznaczał spadek i dziedziczenie wg ius praetorium

2.POJĘCIE I RODZAJE DZIEDZICZENIA ( hereditas bonorum possesio)

Hereditas, bonorum possesio

Dwoistość rzymskiego prawa spadkowego przejawiała się formalnie w osobnych nazwach.

HEREDITAS - oznacza nie tylko spadek, ale również przejście spadku ze spadkodawcy na dziedzica, czyli dziedziczenie wg prawa cywilnego.

Definicja w Digestach: „ Hereditas nihil aliud est, quam successio in universum ius quod defunctus habuerit” (Spadek jest niczym innym, jak wejściem w ogół praw zmarłego”)

BONORUM POSSESSIO -oznaczał ostatecznie również spadek i dziedziczenie wg ius praetorium.

O bonorum possessio trzeba było ubiegać się u pretora, później u magistratur sądowych.

Ius praetorium wspomagało i uzupełniało ius civile, przy częstych sporach spadkowych pod rządami dawnego ius civile, to pretor musiał rozstrzygać komu przyznać posiadanie spadku na czas sporu.

Dopuszczony do spadku - to bonorum possessor - korzystał on z ochrony prawa pretorskiego za pomoc formułek z fikcją „jak gdyby był dziedzicem” (w świetle ius civile nie był dziedzicem)., wynikało to z zasady, iż pretor nie może kreować dziedziców Po roku faktycznego władania spadkiem stawał się jego pełnoprawnym właścicielem, przez zasiedzenie spadku ( usucapio pro herede).

Gaius rozróżnie bonorum possessio :

• Bonorum possessio cum re - zapewniała stanowisko dziedzica na zawsze

• Bonorum possessio sine re - zapewniała władanie spadkiem, tylko prowizorycznie

Wg Gaiusa, 2 rodzaje dziedziczenia:

1. ex testamento - na postawie testamentu

2. ab intestatio - po kimś, kto nie zostawił testamentu

Istniała jeszcze dziedziczenie przeciwtestamentowe - contra tabulas.

Rodzaj dziedziczenia zależał od postawy powołania do spadku ( delatio hereditas luc vocatio ad hereditatem).

W dziedziczeniu testamentowym powołanie wynikało z woli spadkodawcy wyrażonej w testamencie, natomiast w dziedziczeniu beztestamentowym wynikało z ustawy czyli edyktu pretorskiego.

3.SPOSOBY POWOŁANIA DO DZIEDZICZENIA

Wg Gaiusa, 2 rodzaje dziedziczenia:

3. ex testamento - na postawie testamentu

4. ab intestatio - po kimś, kto nie zostawił testamentu

Istniała jeszcze dziedziczenie przeciwtestamentowe - contra tabulas.

Rodzaj dziedziczenia zależał od postawy powołania do spadku ( delatio hereditas lub vocatio ad hereditatem).

W dziedziczeniu testamentowym powołanie wynikało z woli spadkodawcy wyrażonej w testamencie, natomiast w dziedziczeniu beztestamentowym wynikało z ustawy czyli edyktu pretorskiego.

POWOŁANIE DO SPADKU

Było koniecznym wymogiem dziedziczenia, ale samo powołanie otwierało dopiero możliwość nabycia spadku ( adquisitio hereditatis). To nabycie dokonywało się wg odrębnych zasad i to niezależnych od rodzaju powołania.

Dziedziczeni testamentowe miało pierwszeństwo nad beztestamentowym i przeciwtestamentowym.

Proces stawania się dziedzicem:

• powołanie do spadku ( delatio hereditatis)

• nabycie spadku ( aditio hereditatis)

Powołanie do spadku mogło opierać się na :

1. woli zmarłego - czyli powołanie testamentowe ( ex testamento)

2. na przepisach prawa:

• ab intestatio - możliwość powołania do spadku w drodze tzw. dziedziczenia beztestamentowego, gdy ktoś nie zostawił testamentu, lub testament był nieważny

• contra tabulus - gdy ktoś obalał „ważny testament” czyli tzw. powołanie przeciwtestamentowe

4.POJĘCIE I FORMY TESTAMENTÓW

TESTAMENT - był czynnością prawna jednostronną, aktem ostatniej woli ( ultima voluntas), odwołalny aż do śmierci i skutecznym dopiero po śmieci. W jego treści musiało być zawarte ustanowienie ogólnego dziedzica przed spadkodawcę.

FORMA

Ważny testament można był sporządzić tylko w przepisanej formie.

1.Najstarsze formy testamentu wg ius civile

2 rodzaje najstarszych testamentów można było sporządzić tylko publicznie i w szczególnych okolicznościach:

• w czasie pokoju przez zgromadzeniem ludowym [ testamentum calatis comitis]

• w czasie wojny przed gotowym do boju oddziałem [testamentum in procinctu]

2.Testament mancypacyjny - testamentum per aes et libram

Wobec 5 świadków i obsługującego wagę, sporządzający testament mancypował swój majątek zaufanej osobie ( familiae emptor) dając jej zarazem ustne polecenie komu ma wydać tej majątek po śmierci.

Istotne znaczenie miała tu wola testatora, z reguły wyrażana na piśmie, na tabliczkach woskowych, które testator wręczał powiernikowi, przy zachowaniu tradycyjnych formalności mancypacyjnych.

3.Testament prawa pretorskiego

Pretor odrzucił formalność testamentu mancypacyjnego i ogłosił w edykcie z I w.p.n.e., że udzieli bonorum possessio secundum tabulas każdemu kto przedłuży testament pisemny opatrzony pieczęciami min. 7miu świadków ( 5 świadków, libripens, familiae emptor).

4.Testament prawa poklasycznego

W okresie dominatu powstawały formy testamentów:

1. Publiczne - polegały na wpisaniu ostatniej woli testatora do akt sądowych lub gminnych, albo na złożeniu testamentu u cesarza

2. Prywatne - tu forma pisemna odgrywała dużą rolę, ze względu na swoje wartości dowodowe. Sporządzano zwykle w kilku egzemplarzach

3. Pisemne

4. Ustne - złożone wobec 7 świadków

TESTAMENTY SZCZEGÓLNE

Najważniejszym problemem do uregulowania był testament żołnierza ( testamentum militis)

Najdalej posunął się tu cesarz Tracjan który zezwolił na sporządzanie testamentu żołnierskiego w dowolnej formie (ustnej lub pisemnej).

5.ZDOLNOŚĆ TESTAMENTOWA

1.Zdolność do sporządzania testamentu ( testamenti factio actira)

Ważny testament mógł sporządzić obywatel rzymski, sui iuris, nie ograniczony w zdolności prawnych.

Z biegiem czasu ową testamenti factio rozszerzono na Latynów i peregrynów mających commercium z Rzymianami, na osoby podległe władzy ojcowskiej, a nawet na kobiety, czy niewolników państwowych co do ½ peculium.

2.Zdolność do dziedziczenia z testamentu ( testamenti factio passiva)

była to zdolność prawna.

• Najbardziej znamienna była tu możliwość powołania do dziedziczenia niewolnika

• możliwość powołania do dziedziczenia osoby wolnej, podległej cudzej władzy familijnej

Zdolność do dziedziczenia z rzymskiego testamentu pozbawieni byli:

1. peregryni nie mający commercium z Rzymianami

2. przejściowo kobiety

6.TREŚC TESTAMENTU

Wśród rozmaitych postanowień testatora, jakie mogły się mieścić w treści testamentu rzymskiego, uregulowanie sukcesji ogólnej należało do samej jego ISTATY. Rozporządzenie złożone tylko z cząstkowych przysporzeń majątkowych nie było w rozumieniu Rzymian testamentem!.

1)USTANOWIENIE DZIEDZICA - heredis institutio

Wg Gaiusa ustanowienie dziedzica było fundamentem testamentu. Ustanowienie jednego dziedzica (heres ex asse) było najbardziej wyrazistym przypadkiem sukcesji uniwersalnej. Testator mógł oczywiście powołać więcej następców o charakterze ogólnym.

2)USTANOWIENIE DZIEDZICA Z TERMINEM ( dies) lub warunkiem (conditio)

Testator mógł powołać dziedzica tylko na stale ( semel heres, semper heres). Testator nie mógł ograniczyć dziedzica terminem początkowym, lub końcowym, ale tez powołać go do spadku z warunkiem rozwiązujacycm. Dopuszczalne natomiast było powołanie dziedzica z warunkiem zawieszającym.

3)PODSTAWIENIE substitutio

W obawie, że dziedzic ustanowiony ( heres institutus) nie będzie mógł lub nie będzie chciał objąć spadku, powoływano ewentualnie na jego miejsce dziedzica podstawionego ( heres substitutus).

RODZAJE PODSTAWIENIA:

1. pospolite - substitutio vulgans - to normalny i najczęstszy sposób, rodzaj podstawienia. Testator ustanawiał tutaj substytutora dla siebie.

2. Pupilarne - substitutio pupillaris - ojciec powołując do dziedziczenia po sobie niedojrzałe dziecko, mógł w tym samym testamencie zadecydować, kto będzie dziedziczył po dziecku, gdyby zmarło jako osoba sui iuris, ale przed dojściem do dojrzałości

3. podstawienie jak gdyby pupilarne - Justynian zezwolił tu ascendentom na ustanowienie w testamencie spadkobierców dla swoich descendentów chorych umysłowo. Ta substytucja dochodziła do skutku tylko wtedy, gdy descendent zmarł po testatorze nie odzyskawszy zdrowia.

4) WYDZIEDZICZENIE exheredatio

Był to normalny sposób regulowania sukcesji ogólnej. Wydziedziczenie musiało być dokonane w przepisanej formie, w przeciwnym razie testament był nieważny.

5)DALSZA TREŚĆ TESTAMENTU

testamenty rzymskie zawierały zwykle:

• cząstkowe przysporzenia majątkowe

• wyzwolenia niewolników

• powołania opiekunów dla niedojrzałych i kobiet

• rozmaite polecenia ( modus) skierowane do dziedziców

7.PODSTAWIENIE TESTAMENTOWE

Szczególnym rodzaje ustanowienia dziedzica pod warunkiem zawieszającym było podstwienie dziedzica (SUBSTITUTIO HEREDIS):

Testator postanawiał w testamencie, że w wypadku gdyby dziedzic ustanowiony (HEREDES INSTITUTUS):

- nie mógł lub

- nie chciał nabyć spadku

Ma ten spadek uzyskać dziedzic podstawiony (HEREDES SUBSTITUTUS)

Formuła podstawienia zamieszczana przez spadkodawcę brzmiała zwykle w następujący sposób: „Tytus niech będzie spadkobiercą; jeśli Tutus nie będzie spadkobiercą, niech Gajus będzie spadkobiercą.”

• Liczba substytucji nie była ograniczona

• Takie podstawienie dziedzica w Rzymie występowało stosunkowo często o dlatego zwało się ZWYCZAJNYM (SUBSTITUTIO VULGARIS)

• Dziedzic podstawiony miał takie samo stanowisko prawne co dziedzic ustanowiony

• Substytucja wygasała z chwilą kiedy dziedzic ustanowiony nabył spadek

Oprócz podstawienia zwyczajnego w prawie rzymskim znano:

- SUBSTYTUCJĘ PUPILARNĄ (SUBSTITUTIO PUPILLARIS)

Podstawienie przez ojca (pater familias) swemu niedojrzałemu dziecku dziedzica na wypadek, gdyby dziecko zmarło przed uzyskaniem dojrzałości, a po śmierci swego ojca (testatora); celem takiego podstawienia było:

- usuniecie możliwości dziedziczenia ustawowego

- zabezpieczenie niedojrzałego dziecka przez ewentualnym dybaniem na jego życie przez dziedzica ustawowego

- SUBSTYTTUCJĘ QUASI-PUPILARNĄ (SUBSTITUTIO QUASI-PUPILLARIS)

Ascendenci (ze strony ojca lub matki) umysłowo chorego ustanawiali dla niego spadkobiercę na wypadek gdyby umysłowo chory descendent umarł, nie odzyskawszy zdrowia. Podstawienie wygasło gdy chory odzyskał zdrowie psychiczne.

8.KODYCYL

CODICILLUS - listowna prośba o wykonanie pewnych rozporządzeń, z którą występował spadkodawca wobec swego dziedzica beztestamentowego, testamentowego lub zapisobiorców

Treścią kodycylu mogły być wszelkie rozporządzenia ostatniej woli z wyjątkiem ustanowienia dziedzica i wydziedziczenia.

Testator mógł umieścić w testamencie tzw. KLAUZULĘ KODYCYLARNĄ,

jeżeli jego testament z jakichś przyczyn okaże się nieważny, winien być utrzymany jako kodycyl (tzw. konwersja czynności prawnej) ta klauzula sprawiała że ustanowienie dziedziców w kodycylu interpretowano jako FIDEIKOMIS UNIEWERSALNY, który z reguły obciążał dziedzica beztestamentowego.

FIDEIKOMIS UNIEWERSALNY (FIDEICOMISSUM HEREDITATIS)

Był zapisem na podstawie którego spadkodawca polecał dziedzicowi zwanemu HERES FIDEUCIARIUS (dziedzic powierniczy) wydać cały spadek wskazanej osobie trzeciej (fideikomisariuszowi) natychmiast lub w razie zaistnienia oznaczonych okoliczności

9.DZIEDZICZENIE BEZTESTAMENTOWE W USTAWIE XII TABLIC

(WSTĘP)

Dziedziczenie beztestamentowe (ab intestato) zachodziło wówczas gdy:

- spadkodawca zmarł bez ustanowienia ważnego testamentu

- testament ważny przez niego pozostawiony stracił ważność

- żadna z osób powołanych do dziedziczenia nie stała się dziedzice (np. ustanowiony w testamencie dziedzic umarł wcześniej niż testator lub nie chciał przyjąć spadku)

W prawie rzymskim trzy systemy dziedziczenia beztestamentowego:

- oparte wyłącznie na pokrewieństwie agnacyjnym (Ustawa XII Tablic)

- system mieszany prawa pretorskiego (oprócz agnacji dopuszczał także kognację)

- dziedzicznie oparte na kognacji („Nowele” justyniańskie)

Dziedzicznie ustawowe mogło nastąpić tylko:

- po osobie mającej zdolność majątkową

- mogła być dziedzicem osoba poczęta, lecz jeszcze nieurodzona (nasciturus)

Nie mogła być:

- osoba prawna

- dziedziczenie niebyło możliwe po peregrynach i niewolnikach

Wg prawa cywilnego opierającego się na Ustawie XII Tablic, obowiązywała zasada: GDY BLIŻSZY KREWNY AGANCYJNY NIE MÓGŁ LUB NIE CHCIAŁ PRZYJĄĆ SPADKU, NIE PRZEKAZYWANO GO DALSZYM KREWNYM AGNACYJNYM, ALE NASTĘPOWAŁO TZW. USUCAPIO PRO HEREDE tj. Zasiedzenie spadku przez inną osobę.

Zasady jakie obowiązywały:

Dziedziczenie beztestamentowe wg prawa cywilnego/ Ustawy XII Tablic

Trzy klasy dziedziców, którymi byli wyłącznie agnaci:

1. HEREDES SUI

- osoby, które znajdowały się w chwili śmierci spadkodawcy pod jego władzą ojcowską, na skutek jego śmierci stawały się osobami własnowolnymi (SUI IURIS)

Synowie, córki, żona in manu, dzieci po zmarłych wcześniej synach i córkach (wnukowie) ⇒ HEREDES DOMESTICI lub NECESSARII (dziedzice domowi lub konieczni) - nabywali spadek IPSO FACTO tj. przez sam fakt powołania ich bez odrębnego aktu przyjęcia spadku

Podział spadku odbywał się IN CAPISA (na głowę każdego, wg ilości głów) tj. w częściach równych - jeśli SUI HEREDES byli w równym stopniu spokrewnieni ze spadkodawcą jako agnaci

IN STIRPES (stirps - oznacza ród, rodzinę, potomstwo), wnuki spadkodawcy otrzymywały (wszyscy razem) taką samą cześć jaką otrzymałby ich ojciec, gdyby żył, było to tzw. prawo reprezentacji - IUS REPRESENTATIONIS

2. PROXIMI AGNATI

tj. najbliżsi agnaci; boczni krewni agnacyjni pozostający ze spadkodawcą w najbliższym stopniu pokrewieństwa - przede wszystkim bracia i siostry spadkodawcy, w dalszej kolejności jego stryjowie

jeżeli kilku agnatów tego samego stopnia pokrewieństwa to dzielili spadek wedle głów (in capita) po równej części

* na podstawie interpretacji lex Voconia (169 r. p.n.e.) która ograniczała spadkobranie kobiet, wykluczono kobiety od dziedziczenia ustawowego po najbliższym agnacie, przyznając im jedynie prawo do dziedziczenia po bracie lub siostrze

3. GENTILES

Osoby należące do tego samego rodu, do którego należał spadkodawca; członkami rodu byli Ci wszyscy, którzy mieli wspólnego przodka i nosili to samo nazwisko rodowe (nomen gentilicum); wraz z upadkiem organizacji rodowej pod koniec republiki ta klasa dziedziców zanikła

10.DZIEDZICZENIEBEZTESTAMENTOWE W EDYKCIE PRETORSKIM

Powoływał do dziedziczenia 4 klasy osób:

1. UNDE LIBERI

Wszyscy krewni zstępni, czyli dysydenci spadkodawcy (dzieci, wnukowie, prawnukowie) bez względu na to czy w chwili śmierci spadkodawcy znajdowali się pod władzą ojcowską, czy też nie

- nie dziedziczyła żona spadkodawcy uxor in manu, ponieważ niebyła jego descendentką

Zstępni bliższego stopnia wykluczali zstępnych dalszego stopnia

Zstępni tego samego stopnia dziedziczyli spadek wedle głów (in capita)

2. UNDE LEGITIMI

Pretor powoływał gdy nie było osób z pierwszej kl. Wszystkie osoby uprawnione do spadkobrania wg IUS CIVILE, a zatem HEREDES SIU oraz PROXIMI AGNATI (GENTILES nie występowali już wtedy!)

3. UNDE COGNATI

Powoływaniu wszyscy krewni kognicyjni do 6 stopnia włącznie, z 7 stopnia powoływano tylko prawnuki rodzeństwa;

Jeśli wiecej krewnych tego samego stopnia to dziedziczyli według głów

W tej klasie dziedziczenie następowało tak po ojcu jak i po matce

! sui heredes byli powoływaniu do dziedziczenia we wszystkich trzech wspomnianych klasach - miało to duże znacznie praktyczne, gdyż suus, który zaniedbał objęcia spadku w terminie przeznaczonym dla klasy pierwszej i drugiej, mógł wejść w prawo spadkowe jako dziedzic klasy trzeciej

4. UNDE VIR ET EXOR

Powoływano do dziedziczenia po sobie małżonków - męża w wypadku śmierci żony i żonę w wypadku śmierci męża

11.DZIEDZICZENIE BEZTESTAMENTOWE W PRAWIE JUSTYNIAŃSKIM

Cesarz Justynian usunął dualizm dziedziczenia pomiędzy

Hereditas i bonorum possessio

Na mocy Noweli 118 z 543 r. oraz Noweli 127 z 548 r. wprowadził jednolity system dziedziczenia beztestamentowego, które opierało się wyłącznie na zasadzie pokrewieństwa kognicyjnego ze spadkodawcą

Zachowano przy tym zasadę sukcesji klas i stopni - SUCCESSIO GRADUUM ET ORDINUM

4 klasy dziedziców:

a) klasa pierwsza - dziedziczyli descendenci spadkodawcy (descendentes)

tj. wszyscy krewni zstępni (synowie, córki, wnuki, dzieci zmarłych wcześniej synów i córek spadkodawcy):

- bez względu na płeć

- bez względu na stopień pokrewieństwa

- bez względu na to czy znajdowali się pod władzą ojcowską spadkodawcy

* gdy kilku krewnych tego samego stopnia, następował podział na szczepy (IN STIRPES)

Gdy odpadł najbliższy descendent w jego dział wstępowali spokrewnieni przez niego ze spadkodawcą dalsi krewni zstępni i dziedziczyli jego dział szczepowy ⇒ zastosowanie tu miało prawo reprezentacji

b) klasa druga

- krewni wstępni (ascendentem - ascendenci tj. ojciec, matka, dziadek, babka)

- rodzeństwo rodzone (germani tj. bracia i siostry po jednej matce i ojcu)

- dzieci pierwszego stopnia rodzeństwa rodzonego

Jeżeli wszyscy dziedzice żyli - to dziedziczyli IN CAPITA

* a tylko dzieci po uprzednio zmarłych braciach i siostrach otrzymywały dział przypadający na ich ojca czy matkę ( IN STIRPES)

c) trzecie klasa

- rodzeństwo przyrodnie (a wiec bracia i siostry tylko po ojcu lub po matce)

- potomstwo rodzeństwa (ich dzieci pierwszego stopnia)

d) czwarta klasa

- wszyscy krewni kognicyjni boczni bez ograniczenia wedle stopnia bliższości, tzn. bliższy stopień pokrewieństwa wykluczał stopień dalszy.

- podział następował wedle głów (in capita)

PODSUMOWANIE pkt 9, 10 i 11

DZIEDZICZENIE BEZTESTAMENTOWE
	Według ius civile	Według prawa pretorskiego	Według prawa justyniańskiego
		System oparty na agnacji	System mieszany - oparty na agnacji i kognacji	System oparty na kognacji
Podstawa	Ustawa XII tablic (451 - 45 przed Chr.)	Edykt pretorski	Nowela 118 (543 r.) Nowela 127 (548 r.)
Klasy	1) sui heredes (osoby, które w chwili śmierci spadkodawcy znajdowały się pod jego władzą ojcowską) 2) proximi agnati (najbliżsi krewni agnacyjni) 3) gentiles (gentylowie, tj. współrodowcy)	1) unde liberi (krewni zstępni) 2) unde legitimi (osoby uprawnione do spadkobrania wg ius civile) 3) unde cognati (krewni kognacyjni) 4) unde vir et uxor (współmałżonkowie)	1) descendentes (descendenci -zstępni) 2) ascendenstes (ascendenci - wstępni) i rodzeństwo rodzone 3) rodzeństwo przyrodnie 4) krewni kognicyjni boczni

12.FORMALNE DZIEDZICZENIE PRZECIWTESTAMENTOWE

Następowało wówczas gdy testator pominął zstępnych lub dokonał wydziedziczenia w niewłaściwy sposób. Kiedy testator nie wydziedziczył syna w prawidłowy sposób (syn powinien być wydziedziczony imiennie nominatim np. Tytus, syn mój, niech będzie wydziedziczony - Titius filius meus exheres esto), testament traktowano jako nieważny; w konsekwencji następowało wtedy dziedziczenie beztestamentowe.

Kiedy zaś testator pominął milczeniem inne osoby z grupy zstępnych, testament był wprawdzie ważny, ale nie w całości. Osoby pominięte mogły dochodzić udziału w spadku kosztem spadkobierców wymienionych w testamencie. W takich sytuacjach następowało złamanie wspomnianej już zasady: Nemo pro parte testatus, pro parte intestatus decedere potest - „Nikt nie może pozostawić dziedziców częściowo testamentowych, częściowo ustawowych”, ponieważ pominiętych dopuszczano do dziedziczenia razem z dziedzicami ustanowionymi przez testatora w testamencie.

13.MATERIALNE PRAWO DZIEDZICZENIA KONIECZNEGO

Dziedziczenie konieczne - czyli dziedziczenie przeciwstestamentowe.

Dziedziczenie przeciwtestamentowe materialne - możność obalenia testamentu z powodu nieotrzymania zachowku.

W przypadku nieotrzymania minimalnej części spadku osoba poszkodowana występując za pomocą querella inofficiosi testamenti, mogła obalić testament, w wyniku czego otrzymała nie tylko zachowek, ale cały swój udział przypadający w dziedziczeniu beztestamentowym (ab intestato).

(Przy okazji tutaj umieszczę co to jest ZACHOWEK)

Zachowek - pars legitima, portio legitima - minimalna część majątku spadkowego, jaką powinni otrzymać najbliżsi członkowie rodziny spadkodawcy. Wysokość zachowku obliczano w stosunku do tej części, jaką ewentualnie otrzymałby uprawniony przy dziedziczeniu beztestamentowym. W prawie klasycznym pars legityma wynosiła ¼ części działu przysługującego wg dziedziczenia ustawowego.

Na rzecz zachowku zaliczano wszystko to, co dziedzic przeciwtestamentowe otrzymał od testatora na podstawie rozporządzenia ostatniej woli, to jest w postaci udziału spadku, jako współdziedzic, zapisu lub darowizny na wypadek śmierci.

14.NABYCIE SPADKU I JEGO SKUTKI

15.OCHRONA PRAWA SPADKOBIERCÓW

16.ZAPISY TESTAMENTOWE (legata)

17.FIDEIKOMISY.

Fideikomis (fideicomissum) - zapis oparty na nieformalnej prośbie, skierowanej przez spadkodawcę do swojego spadkobiercy (fiduciarius), aby wydała osobie trzeciej (zwanej fideikomisariuszem) pewną korzyść majątkową.

Początkowo spełnienie prośby spadkodawcy było traktowane jako obowiązek moralny i zależało wyłącznie od dobrej woli (fides) fiducjariusza. Dopiero na początku okresu pryncypatu fideikomisy zostały objęte ochroną prawną ze strony konsula w drodze postępowania nadzwyczajnego.

Fideikomis:

- nie wymagano nigdy ścisłych form, mógł być ustanowiony w testamencie lub poza testamentem w jakichkolwiek słowach

- fideikomisem mógł być obciążony każdy, kto tylko otrzymał cokolwiek ze spadku, a zatem nawet legatariusz lub obdarowany w drodze mortis causa capio (nabycie na wypadek śmierci), którym było każde przysporzenie majątkowe dokonane na podstawie ostatnie woli, niebędące ani spadkiem, ani też żadną postacią zapisu.

W pr. justyniańskim różnice miedzy legatem a fideikomisem zostały zniesione.

Fideikomis uniwersalny (fideicomissum hereditatis)

Był zapisem na podstawie którego spadkodawca polecał dziedzicowi zwanemu HERES FIDEUCIARIUS (dziedzic powierniczy) wydać cały spadek wskazanej osobie trzeciej (fideikomisariuszowi) natychmiast lub w razie zaistnienia oznaczonych okoliczności. Ustanowienie takiego zapisu było sprzeczne z wcześniej już wspomnianą zasadą: Semel heres semper heres (raz ustanowiony dziedzicem jest nim na zawsze).

- pierwotnie fideikomisariusz, który formalnie nie był dziedzicem, nabywał tylko aktywa spadku.

- odpowiedzialność za długi spadkowe ponosił dziedzic powierniczy, nawet po wydaniu całego majątku spadkowego

- kiedy spadkobierca odmawiał przyjęcia spadku, powodowało to wygaśnięcie fideikomisu uniwersalnego (działo się tak często gdy na spadkobierca obawiał się ryzyka z tytułu odpowiedzialności za długi spadkowe)

Powstały dwie ustawy mające na celu zabezpieczenie spadkobiercy przed ryzykiem majątkowym:

• Senatus consultum Trebellianum (56 lub 57 r.) - postanawiało że w razie wydania spadku przez spadkobiercę fideikomisariusz stawał się następca ogólnym spadkodawcy (heredis loco) oraz musiał przyjąć na siebie wszystkie długi i ciężary spadkowe.

• Senatus consultum Pegasianum (ok. 73 r.) - dziedzic mógł zatrzymać czwartą część spadku, tak iż nie był obowiązany wydać fideikomisariuszowi wiecej niż ¾ spadku.

• Wg prawa justyniańskiego fideikomisariusz stawał siezawsze następcą ogólnym dziedzica (heredis loco).

9

Codicillus confirmatus

Kodycyl mógł być w testamencie potwierdzony

Codicillus non confirmatus

Kiedy spadkodawca występuję z listowną prośbą do zapisobiorców

Codicillus ab intestato

Sporządził go spadkodawca niepozostawiający testamentu, który miał na celu uzupełnienie ustawowego porządku dziedziczenia

Codicillus testamentarius

Mógł go wystosować spadkodawca, który pozostawił testament celem uzupełnienia dziedziczenia rozporządzanego testamentem.

*wszystkie rozporządzenia z zakresu prawa cywilnego (legaty, ustanowienie opieki, wyzwolenie) można było zamieścić tylko w kodycylu potwierdzonym w testamencie

kodycyl

Dziedziczenie beztestamentowe

SUCCESSIO ORDINUM ET GRADUUM

Następstwo stopni i klas

W obrębie samej klasy zostaje powołany do dziedziczenia najpierw ten, kto jest najbliższym krewnym testatora i to z wykluczeniem dalszych krewnych znajdujących się w tej samej klasie. Każda klasa bliższa wykluczała, jak długo znajdowały się w niej osoby uprawnione do dziedziczenia, klasę dalszą (successio ordinum) a w tej samej klasie bliższy krewny wykluczał dalszego (successio graduum)

Prawo pretorskie

Prawo justyniańskie

Ustawa XII Tablic

USUCAPIO PRO HEREDE

---