TEMAT35, 35

"Solus rei publicae suprema lex"- to rzymskie hasło stanowić może motto twórczości wszystkich poetów i pisarzy literatury staropolskiej. Począwszy od końca XVI w. kiedy to wybuchały ostre walki polityczne szlachty z magnaterią i królem o ostateczne ukształtowanie i utrwalenie nowego oblicza ustrojowego Polski jako Rzeczpospolitej szlacheckiej. Wszyscy niemal ówcześni poeci należeli do grona humanistów, wskazujących drogi postępowania i ratunku dla ojczyzny. Jednym z twórców, który szeroko zajmował się tym problemem był Kochanowski. Stworzył on w swej poezji ideał patriotyzmu i patrioty. Kontakty z dworami magnackimi i pobyt na dworze królewskim pozwoliły Kochanowskiemu obserwować rytm życia politycznego Polski. W słowach pieśni "A jeśli komu droga otwarta do nieba, tym co służą ojczyźnie" zawarł najważniejsze kryteria wartości człowieka i obywatela. Troska o dalsze losy kraju, świadomość wad szlachty i magnaterii inspirowały twórczy pomysł, którego efektem stała się "Pieśń o spustoszeniu Podola". Utwór ten ma wymowę dydaktyczno-moralizatorską. Jego auto wyraża oburzenie na szlachtę, która obojętnie przyjmuje poniżenie narodowej powagi przez prymitywnych Tatarów dalej zaś wychodzi Kochanowski z prepozycją opodatkowania najbogatszych warstw społecznych na rzecz utworzenia armii. Kończy autor ironicznym moralem, stanowiącym puentę tego bardzo zręcznego wywodu i nauki zarazem "... Polak mądry po szkodzie, Lecz jeśli prawda i z tego nas zbodzie Nową przypowieść Polak sobie kupi, że i przed szkodą i po szkodzie głupi". Utworem, w którym zawarł poeta wzniosłą koncepcję patriotyzmu, jak i sugestywną krytykę prywaty i szlacheckiego egoizmu jest pierwsza polska tragedia "Odprawa posłów greckich". Osnuta na micie trojańskim, przenosząca akcję w czasy historyczne odległe jest jednak dramatem o Polsce. Przedstawił w niej Jan z Czarnolasu dwie krańcowe postawy: Aleksandra-Parysa, pragnącego jedynie dbać o własne żądze i interesy oraz Antenora-myślącego kategoriami intersu narodu i państwa. Antenor przegrywa w Radzie Trojańskiej (jej przebieg przypomina Sejm polski) bowiem większość opowiedziała się po stronie Aleksandra. W postawach bohaterów zawarł autor cechy polskich władców, np.Król Priam swoją chwiejnością i brakiem decyzji przypomina polskiego króla (gdy posłowie głosują przez rozstąpienie on staje po stronie większości). Wiele zwrotów w sposób bezpośredni odnosi się do Polski, np.słowa chóru: "...Wy, którzy Pospolitą Rzeczą władacie ...", czy monolog Ulissesa rozpoczynający się słowami:"... O niegodne królestwo i zginienia bliskie ...". Monolog Kasandry tchnący patosem, będący przepowiednią upadku Troi, może odnosić się do przyszłości Polski. Inne utwory poetyckie o tematyce społeczno-politycznej to "Satyr albo dziki mąż" i "Zgoda". W "Satyrze" boleje poeta nad zniewieściałością i upadkiem ducha rycerskiego wśród szlachty, piętnuje jej przywary, atakuje za groszoróbstwo i ucisk chłopstwa, za pociąg do zbytku i psucie obyczajów, za obojętność na losy kraju. W "Zgodzie" rozwija podobne myśli równocześnie nawołując do zaprzestania sporów religijnych i skupienia wszystkich sił dla dobra ojczyzny. Kochanowski nie był politykiem i nigdy nie włączył się w wir działalności politycznej. Tylko niekiedy zabierał głos jako rozumny i prawy obywatel oraz gorący patriota, zatroskany o jutro Rzeczypospolitej, a w swoich utworach wskazywał drogi prowadzące do ratowania ojczyzny. Niejako kontynuatorem myśli Jana z Czarnolasu był poeta barokowy Wacław Potocki. Swą poetycką karierę rozpoczął drobnymi utworami satyrycznymi. Później pisał pełne goryczy i ubolewania utwory patriotyczne. Przejmującym wyrazem troski o losy ojczyzny pisarza-moralisty, który musiał bezsilnie patrzeć na postępujący rozkład państwa, na degenerację warstw rządzących, na fanatyzm i nietolerancję religijną toczącą kraj jak "rąk tkanki chorego"-jest wiersz pt. "Niechaj śpi pijany". Gorzkie te strofy, pisane jakby w przeczuciu wiszącego nad krajem śmiertelnego niebezpieczeństwa, mówią wiele o żarliwości patriotycznych uczuć autora "Wojny chocimskiej" i "Świat śpi pijany winem zamrużywszy oczy, Nalewa babilońska swachu, czart go toczy". "Ogród fraszek" i "Moralia" to jeszcze dwa przykłady patriotycznej postawy Potockiego. Bije z nich szczera troska o losy kraju, pasja demaskatorska wymierzona w oligarchię magnacką, w szlachecką anarchię i panowanie kleru. Utworem najlepiej odzwierciedlającym poglądy poety jest obszerny poemat epicki "Wojna chocimska". Nie poraz pierwszy podjął autor poemat, który wzbudzał współczesnych mu czytelników, uderzając w ich dobre mniemanie o sobie. Patriotyzm Potockiego nie ma w sobie nic z zaślepienia, z podyktowanego głupią dumą przeświadczenia, że wszystko co nasze jest najlepsze i godne podziwu. Poeta dostrzega zło nie tylko teraźniejszości, w przeszłości widzi nie same przykłady wielkości i męstwa. Zamiast prostej opozycji, znajdujemy w jego poezji smutną zadumę nad historią. Poetą tej miary co Kochanowski w odrodzeniu i Potocki w baroku w epoce oświecenia był Ignacy Krasicki. Spod jego pióra wyszły te patriotyczne strofy, których całe pokolenia uczyły się na pamięć: "Święta miłości kochanej Ojczyzny, Czują Cię tylko umysły poczciwe, Dla Ciebie zjadłe smakują trucizny, Dla Ciebie więzy pęta nie zelżywe. Kształcisz kalectwo przez chwalebne blizny, Gnieździsz w umyśle rozkoszy prawdziwe. Byle Cię można wspomóc, nie żal i umierać". Krasickiemu przyszło tworzyć w bardzo ciężkim dla Polski okresie. Czasy panowania Augusta II i Augusta III należą do naszej historii. Wraz ze wstąpieniem na tron Stanisława Augusta Poniatowskiego wzmogły się tendencje odrodzeniowe, śmielej poczęto radzić nad naprawą ustroju i czynić wszystko, by katastrofę zażegnać Losy kraju przejmują Krasickiego głęboko, pragnie poprawy jego doli, czemu daje wyraz w licznych swoich utworach. W 1772 daje się Krasicki poznać jako tęgi pisarz i publicysta na łamach "Monitora". Już wtedy rozpoczyna walkę z sarmatyzmem, ze stylem życia zacofanej szlachty, walkę, którą prowadzić będzie przez cały czas swojej działalności pisarskiej. W 1775 roku ukazuje się poemat żartobliwy pt. "Myszejdos pieśni X". W strofach pełnych humoru, wierszem potocznym i klarownym opowiada tu Krasicki o zabawnej walce myszy z kotami w legendarnym państwie króla Popiela. Poeta czyni równocześnie moc aktualnych spostrzeżeń i aluzji do życia współczesnego. Wyśmiewa Anarchię szlachecką, bezpłodne sejmikowanie, kłótnie na sejmach i radach, gadulstwo zamiast czynów, napuszoność i sztuczność stylu, służalstwo i pospolitą głupotę. Krasicki nie był jednak złośliwym krytykiem. W bajkach i satyrach chodziło mu przede wszystkim o uwypuklenie wad społeczeństwa polskiego, ośmieszenie i ukazanie ich szkodliwości dla kraju. Widać to wspaniale w satyrze "Do króla", gdzie Biskup Warmiński natrząsa się z braci szlacheckiej. Pod pretekstem ukazania wad młodego króla Stasia naświetla tym bardziej głupotę szlachty, która wyrzucała królowi to, że jest młody, dobry, otacza się mądrymi ludźmi, jest oczytany i inteligentny. Najwyższym mistrzostwem zasłynął Krasicki w swych satyrach i bajkach. W alegorycznym kształcie świata zwierząt zawierają się sprawy ludzkie. Bajki demonstrują zło tego świata, fałsz i obłudę ludzką, pychę i próżność, brak sprawiedliwości i konformizmu w ascetycznej formie bajki-epigramatu, w trafności jakże czytelnej, alegorycznej scenerii rozmowy dwóch ptaszków, zawarł poeta ważny problem kształtowania uczuć patriotycznych młodego pokolenia, które, nie znając smaku wolności, mogłoby się przyzwyczaić do niewoli ("Ptaszki w klatce"). Krasicki jako wspaniały dydaktyk nie ograniczył się jedynie do wytykania wad występujących w społeczeństwie polskim, ale nakreślił ponadto własny model pozytywnego bohatera szlacheckiego. Temu celowi poświęcił dwie powieści "Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki" i "Pan Podstoli". Nakreślił autor model wzorowego bohatera ziemiańskiego, gorliwie zajmującego się sprawami polepszenia gospodarki na wsi oraz rozważającego sposoby poprawy doli chłopów. Ostrze krytyki zwrócił Krasicki w stronę sarmackiego wychowania i szlacheckiego stylu życia.