11143 P7280056

Lachów i jednego choćby Moskwicina. W cenie są mieszańcy, ale nie wszystkie kombinacje, lecz wyłącznie dwie: prusko-pol-ska i litewsko-semicka. Bohaterka tytułowa, kniaziówna Janul-ka, oddaje się z zachwytem Prawdziwemu Rycerzowi Dawnych Czasów, za jakiego uważa Mistrza (ma się rozumieć, neokrzy-żackiego). Międzynarodowe towarzystwo czeka na Litwie na Wielkiego Zwrotniczego (wkrótce nadejdzie), a w sprawie idealnego lub tylko przyszłego państwa dochodzi do wniosku: „Nowe państwo największej dziczy, złączonej z najwyższą kulturą, jest pewnikiem przyszłej rzeczywistości. Nie ma kultury bez dziczy jako kontrastu”®⁴. Tak w każdym razie rzecz ujmuje Mistrz, przybysz z Zachodu, przedstawiciel Europy, zafascynowany tą „dziczą” prawie tak jak jego (późniejszy?) kolega Kurz z Jądra ciemności Conrada. Oddajmy głos jeszcze raz znawcy Stanisława Ignacego Witkiewicza:

Litwa Witkacego — przy całym jej osobliwym i malowniczym zabarwieniu lokalnym —jest stanem umysłu, mitycznym światem, warsztatem zaprojektowanym do badania przyszłości. Jej władcy i poddani — wyposażeni w silną samoświadomość, ale niepewni własnej realności, poświęcają się niemal wyłącznie badaniu historii indywidualnej, narodowej < i powszechnej. Inaczej mówiąc, Janulka, córka Fizdejki jest sztuką historyczną o naturze nowożytnej historii [—].*’

Oczywiście, jedna sprawa to przynależność Janulki, córki Fizdejki do linii groteskowo-parodystycznej literatury kresowej, a druga — to związek całej twórczości Witkacego z literaturą kresową (i „kresową”), zwłaszcza problem kresowych źrócfeł groteski Stanisława Ignacego Witkiewicza. Jedna i druga wymaga specjalnych — i specjalistycznych — badań.

Kryterium biograficzne i wyobraźnia kresom

Witkacy spełnia kryterium biograficzne tylko pośrednio:

wprawdzie sam urodził się w Warszawie, ale rodzina pochodziła -

** Tamże, s. 340.

^e D. C. Gerould Stanisław Ignacy Witkiewicz jako pisarz, op. cii., s. 316.

z Kresów (ziemiaństwo na Żmudzi) i na Kresach zdecydował się zakończyć życie (w Jeziorach na Polesiu). W sensie biograficznym z Kresami miał niewiele wspólnego, choć musiał się o nie od czasu do czasu ocierać: na przykład jako oficer Pawłowskiego Pułku Lejbgwardii walczył nad Stochodem i tam został ranny, przez dłuższy czas przebywał w Petersburgu, który był wtedy ważnym ośrodkiem polskiego życia kulturalnego i politycznego; charakterystyczne, że tam właśnie w trudnych dniach 1917 roku odbyły się uroczyste obchody kościuszkowskie (stulecie śmierci). W związku z urodzeniem się Witkacego w Warszawie wydaje się jednak wątpliwe, czy Stanisław Łempicki zaliczyłby go do pisarzy kresowych. Tak samo nie zaliczyłaby go chyba do pisarzy kresowych autorka nowoczesnego Studium z zakresu socjologii pisarstwa Zofia Florczak, gdyby pisała rzecz o twórcach, powiedzmy, XX wieku.⁸⁶

Odwrotnie przedstawia się sprawa na przykład z Mikołajem Rejem, którego ojciec, Stanisław, przeniósł się z Nagłowic (Krakowskie) na Ruś do Żórawna nad Dniestrem, jednak zarówno Stanisław Łempicki, jak Zofia Florczak zaliczają go bez wahania do pisarzy ziem ruskich Rzeczypospolitej. Ciekawe przy tym, że wychował się wprawdzie „w dolinie Dniestru”, stykając się na co dzień z Rusinami, ale potem wstydził się jakby swojej „małej ojczyzny” i tych kontaktów. Aleksander Bruckner opisał to nad wyraz barwnie i dobitnie:

Dworek pana Stanisława był wysepką polską w morzu ruskim i wsłu-chało się muzykalne z przyrody ucho synka [tj. Mikołaja — E. Cz.] w pieśń ruskich kmietówien, a pamięć bawiły klechdy o żelaznym wilku, nieskończenie piękniejsze od wszelkich „Helenek” i „CVrce”, co mu brzeziną do głowy, ale daremnie, wpędzano. [...] i on pierwszy autor--Polak znał, jak Bohdan Ukrainiec, stare dumy kijowskie o bohaterach Włodzimierzowych i parę razy o nich wspominał, chociaż później w otoczeniu szlacheckim wszelkie wspominki sielskie-anielskie z siebie otrząsł i nigdy słówkiem ruskim ani wzmianką o Rusi nie zdradził, że na niej wyrósł. Ledwie, że o siromachach (nędzni-

⁸⁶ Por. Z. Florczak Udział regionów w kształtowaniu się piśmiennictwa polskiego XVI wieku. Studium z zakresu socjologii pisarstwa, Wrocław (i in.) 1967.

5 — Kresy w literaturze 65