13124 skanuj0046 (20)

HMiiariMlillHiikHi

256

Są wreszcie, jak wspominaliśmy, wydatki szalone. W ich opisie Alberti, zawsze umiarkowany w słowach, wypada z formy. Szalony jest ten, kto utrzymuje grono próżniaczych rezydentów, przypochlebiających się pasożytów. Rezydenci ci to ludzie występni (scellerati e viziosi uomini), gorsi od zwierząt drapieżnych czy jadowitych. Symulując przyjaźń ubliżają jej. Wyrabiają próżność w tym, komu kadzą. Taki jeden nikczemnik może zniszczyć życie rodziny. Trzeba ich unikać jak zarazy, a także unikać tych, którzy ich trzymają. Te mocne słowa skierowane są przeciw obyczajom wielkiej szlachty, przypomnimy je jeszcze z okazji innych wypowiedzi skierowanych przeciw signorom.

Zrównoważony budżet, wydatki nie przekraczające nigdy wpływów — to temat, do którego Alberti chętnie powraca. Zakończenie trzeciej księgi pośród ostatecznych przykazań moralnych, nakazujących sprawiedliwość, pokojowość, opanowanie, skromność, jeszcze raz wbija słuchaczom w pamięć: „Niechaj wasze wydatki będą równe waszym wpływom albo od nich mniejsze”.

Przejęty tą zdobyczą, jaką były wtedy reguły buchalterii, Alberti każe notować wszystko i zawsze mieć pióro w ręce (sem-pre avere la penna in mano). Kupcowi przystoi mieć ręce zawsze uwalane atramentem.

Oszczędność zapewnia człowiekowi niezależność. Nasz autor przypomina przysłowie głoszące, że kto nie znajdzie denara w swoim trzosie, tym mniej znajdzie go w cudzym (s. 60). Oszczędność pozwala w razie potrzeby wspomóc krewnego, przyjaciela czy ojczyznę. Ale nie można nigdy wyglądać na skąpca. Trzeba zachować złoty środek między skąpstwem a wyrzucaniem pieniędzy na rzeczy niepotrzebne. Tym złotym środkiem jest liberalita. Zwłaszcza nie można żałować na wydatki, które podnoszą splendor rodziny, jej dobre imię i chwałę. Fama, gloria, onore, na które zarabia się bogactwem i osobistą zasługą — to temat, który powtarza się uporczywie.

Wspominaliśmy już, że dom i nagromadzone w nim mienie, grunt uprawny i przemysł bawełniany mają stanowić podstawę ekonomiczną rodziny. Takie rozplanowanie posiadania Alberti uzasadnia szeroko w rozmowie z synami, którzy tym razem zupełnie wyjątkowo wysuwają odmienny od ojca pogląd, a mianowicie pogląd, że pieniądz jest rzeczą najważniejszą. Pieniądz —

257

jak perswadują — jest nerwem wszystkiego. Kto ma pieniądze, może zaspokoić wszystkie swoje potrzeby i zadość uczynić wszystkim swoim chęciom. Kto nie ma pieniędzy, temu wszystkiego brak. One to zmniejszają cierpienia człowieka na wypadek wygnania czy innych przeciwieństw losu. Za pieniądze można mieć wszak w każdej chwili i ziemię, i pośredników, i narzędzia do pracy, i woły. W małym trzosie ma się potencjalnie wszystko. Ojciec krytykuje ten pogląd w imię większej asekuracyjności i twierdzi, że nic nie jest równie niepewne (meno stabile), mniej trwałe niż pieniądz. Przechowywanie pieniędzy łączy się z różnymi niebezpieczeństwami i z atmosferą podejrzeń. Trzymać je w zamknięciu, to nie będą użyteczne nikomu, a nic nie jest dobre, czego się dobrze nie używa (s. 172). Posiadanie pieniędzy naraża człowieka na ciągłe pokusy, wystawia go na złe rady, prowokuje cudzą złą wolę. Choć zgoda na to, że — jak przypominają synowie — budynki mogą być na wypadek wojny puszczone z dymem, ale nie można wyrzec się posiadłości. Ziemia jest zawsze pewną lokatą. Raz nieurodzaj, to w drugim roku plon obfity. Praktyka i doświadczenie wskazują na wyjście kompromisowe. Ponieważ pieniądze lepsze na zawieruchę, a posiadłość na okres pokoju, należy mieć jedno i drugie. „Nie wszystko w pieniądzach i nie wszystko we własności ziemskiej, lecz część w jednym, część w drugim”. A dalej: „Dobry gospodarz nie powinien ograniczać całych swoich zasobów ani tylko do pieniędzy, ani tylko do posiadłości, lecz winien podzielić to, co posiada, i rozmieścić w paru miejscach” (s. 173).

Operować pieniędzmi wolno tylko w sposób jasny i uczciwy (chiaro e netto). Do pożyczania Alberti nie jest skory. Trzeba uciekać od pragnących się u ciebie zadłużyć, choć nie tak, by zasłużyć sobie na miano skąpca. A zwłaszcza nie pożyczać możnym. Raczej dać takiemu i stracić dwadzieścia denarów niż pożyczyć sto. Od signorów nie można się spodziewać nawet wdzięczności, nie mówiąc już o zwrocie długu. Tyle cię kochają, ile im jesteś potrzebny. Pędzą oni żywot próżniaczy żywiąc się cudzym Chlebem i unikając trudu. Nie cenią w tobie cnoty. Gromadzą u siebie ludzi występnych i podstępnych, którym się nie podoba wstrzemięźliwość, powaga, uczciwość. Od możnych trzeba zawsze uciekać. Jeżeli im dasz, czego chcą, zażądają więcej. Będą

17 — Ossowska — Moralność...