14750 J Sławiński Wokól teorii języka poetyckiego (13)

I

I

(z zakresu fleksji czy słowotwórstwa) stają się aktywnymi uczestnikami gry poetyckiej ^1<J. Do niego też należy sformułowanie efektownej analogii pomiędzy rolą geometrii w malarstwie i rolą gramatyki w poezji. Podobnie jak struktury geometryczne, również kategorie gramatyki mają charakter „homonimiczny” — te same mogą rozmaicie znaczyć. I odwrotnie: rozmaite struktury mogą być „synonimiczne” — jedno- lub bliskoznaczne. Wybór spośród takich „synonimicznych” form w mowie praktycznej nie pociąga za sobą żadnych konsekwencji (to samo da się wypowiedzieć na różne sposoby), natomiast ma decydujące znaczenie dla koncepcji wypowiedzi poetyckiej („to samo” powiedziane inaczej, nie będzie już — w sensie informacji poetyckich — tym samym). Kategorie gramatyczne zostają częstokroć obnażone przez poezję, analogicznie jak struktury geometryczne w malarstwie bywają wywikłane z kształtów organicznych. Bardzo widoczna jest w tym względzie analogia pomiędzy współczesną poezją i plastyką abstrakcjonistyczną, które łączy wspólna tendencja do odkrywania własnych struktur elementarnych. Jan Prokop interesująco pokazał na kilku przykładach, w jakim stopniu „płaszczyzna czysto abstrakcyjnych relacji między formami gramatycznymi” stać się może niemal „tematycznym” ośrodkiem utworu poetyckiego ²⁰.

Wydaje się, że pojęcie reinterpretacji znaku językowego może stanowić klucz do zrozumienia zjawiska tzw. „obrazowości” poezji. Krytycy posługujący się

10 w pracy Poezija grammaliki i grammatika poezii, w: Poetics. Poetyka. Poetika, jw., s. 397- 417; por. tegoż «Przeszłość» Cypriana Norwida, „Pamiętnik Literacki” 1963, R. ŁIV, z. 2, s. 449 - 456.

²⁰ J. Prokop, Poezja językoznawcza, w: Euklides i barbarzyńcy, Warszawa 1964, s. 45 - 53.

z upodobaniem terminem „obraz” nazbyt często łączą z nim sens wizualny, szukają w poezji obrazów pokrewnych tym, jakimi operuje plastyka czy film. Nie zwracają przy tym uwagi na fakt, że mówią wówczas o tworach swojej własnej wyobraźni, pobudzonej przez tekst literacki, nie zaś o tym, co się w owym tekście faktycznie zawiera. „Obrazowość” w poezji ma charakter lingwistyczny, a nie plastyczny. Jest funkcją zdarzeń dokonujących się w obrębie sekwencji brzmień i sensów. Obraz poetycki to spięcie wywołane nagłą reinterpreta-cją znaku językowego przez inny znak. Spięcie foniczne, znaczeniowe, składniowe czy gramatyczne, wytrącające owe znaki z trybów przyzwyczajenia i stawia-

%

jące je w nowym świetle. W okolicznościach niespodziewanej przyległości lub polemiki.

6

Powiedzieliśmy wyżej, iż miarą informacji poetyckiej jest stopień jej przeciwstawienia się innym informacjom przesyłanym w tekście, stopień jej opozycyjności względem zewnętrznych odniesień wypowiedzi. Jest to miara absolutna, teoretycznie określająca swoistość poezji wśród innych gatunków mowy, jej osobliwość jako „języka w języku”, żeby użyć sformułowania Paula Valery. Jednakże w konkretnej -— społecznie i historycznie — sytuacji nie wedle tej „ontologicznej” miary ocenia się rozmiar poetyckiej informacji. Wchodzi ona w rachubę tylko jako tło przy odbiorze poszczególnych przekazów. Na pierwszym planie obowiązuje tu miara socjalnie i historycznie relatywna. Stopień opozycyjności danego komunikatu wobec zasobu znanych już informacji poetyckich. A więc stopień jego wyrazistości na tle tradycji.

Wprowadzając to pojęcie, odsłaniamy jeszcze jeden

115