12620 kupisiewicz dydaktyka ogólna1

204 Dydaktyka ogólna

przez ucznia zależą od wielu różnych czynników, wśród których czołową pozycję zajmują dyspozycje psychiczne oraz funkcjonowanie procesów poznawczych. Wśród dyspozycji główną rolę odgrywa wrażliwość zmysłów, dzięki której uczniowie odbierają wrażenia z otaczającej ich rzeczywistości poprzez bezpośredni z nią kontakt. W tym poznawaniu uczestniczą również spostrzeżenia, które są już procesami bardziej złożonymi od wrażeń. Dzięki nim uczniowie poznają nie tylko poszczególne cechy rzeczy i zjawisk - jak w przypadku wrażeń - lecz także łączące je zależności i uwarunkowania, a ponadto ujmują postrzegane bezpośrednio treści w całościowe obrazy.

Spostrzeganie odgrywa doniosłą rolę w procesie kształcenia, zwłaszcza na jego najniższych szczeblach, tzn. w klasach początkowych, których uczniowie - operując głównie myśleniem konkretno-obrazowym - nie są jeszcze przygotowani do pośredniego i uogólniającego poznawania rzeczywistości, wymagającego większego udziału myślenia abstrak-cyjnego, w tym analizowania, syntetyzowania, porównywania, abstrahowania i uogólniania (Rubinsztejn, 1962, s. 86) czy hipotetyczno-deduk-cyjnego (Dembo, 1997, s. 312-313).

Znaczenie spostrzegania jako jednego z czynników warunkujących skuteczność uczenia się, czy szerzej - kształcenia, doceniano już w XVII wieku za sprawą J.A. Komeńskiego i później, np. w wieku XIX, kiedy to dzięki J.F. Herbartowi szerokie uznanie zyskała sobie znana do dzisiaj formuła teoriopoznawcza, w myśl której proces poznawania rzeczywistości przebiega na trzech ściśle ze sobą powiązanych poziomach: spostrzeżeń, abstrakcyjnego myślenia i praktyki. Zgodnie z tą formułą praktyka, w której skład wchodzą m.in. spostrzeżenia, jest źródłem, kryterium oceny i sprawdzianem poznania empirycznego. W procesie kształcenia duże znaczenie mają takie czynności, jak obserwacja i pomiar oraz różnorakie ćwiczenia, dzięki którym uczniowie posługują się zdobywanymi wiadomościami w celu rozwiązywania określonych problemów teoretycznych i praktycznych, weryfikują lub falsyfikują przyswajane sobie twierdzenia i sądy, utrwalają je itd.

Istotną rolę w procesie kształcenia spełnia również uwaga, która jest nieodłącznym składnikiem wszelkich procesów poznawczych. Dotyczy to przede wszystkim uwagi dowolnej, dzięki której uczniowie koncentrują się na tym, co mają opanować, a równocześnie eliminują z pola widzenia wszelkie bodźce rozpraszające i nieistotne. W wyniku owej koncentracji procesy spostrzegania i myślenia stają się pełniejsze i bardziej efektywne. Z tego m.in. powodu wielu pedagogów, m.in. Maria Montessori, przywiązywało - i nadal przywiązuje - duże znaczenie do świadomego i systematycznego ćwiczenia uwagi u dzieci i młodzieży. Ćwiczenia te są szczególnie pożądane na niższych szczeblach kształcenia, ponieważ uczestniczące w tym procesie dzieci dysponują na ogół uwagą o charakterze mimowolnym, której przekształcenie w uwagę dowolną wymaga z reguły wielu zabiegów dydaktycznych i wychowawczych. W ich rezultacie uczniowie uczą się koncentrować uwagę na określonych, a zarazem istotnych cechach obserwowanych rzeczy i zjawisk oraz utrzymywać ją na nich przez dłuższy czas, wymagany dla ich właściwego opracowania pod względem dydaktycznym.

Duży wpływ na przebieg i wyniki procesu kształcenia mają zainteresowania, które rozstrzygają o tym, czy - i ewentualnie w jakim stopniu -uczniowie skupiają swoje poczynania poznawcze, w tym spostrzegawczość i uwagę, na wybranych rzeczach, zjawiskach i wydarzeniach. Dzieje się tak przy tym na wszystkich poziomach kształcenia, poczynając od przedszkola, a kończąc na studiach wyższych.

W systemie dydaktyki tradycyjnej doceniano wprawdzie znaczenie zainteresowań dla procesu kształcenia, czemu np. dawał wyraz w swoich pracach J.F. Herbart, ale nacisk kładziono główmie na przystosowanie poczynań dydaktycznych do zainteresowań już wykazywanych przez uczniów, a nie do zamierzonego ich kształtowania. Było to poważne niedociągnięcie, ponieważ - jak dowodzą badania empiryczne - świadome i celowe kształtowanie określonych zainteresowań pozwala kierować uwagę uczniów na pożądane z edukacyjnego punktu widzenia treści, a tym samym przyczynia się do wszechstronnego rozwoju dzieci i młodzieży.

Na niższych szczeblach kształcenia istnieją widoczne różnice między zainteresowaniami chłopców' i dziewcząt, które w miarę upływu czasu maleją. Można je też znacznie ograniczyć, a nawet zniwelować, poprzez dobór odpowiednich treści i metod nauczania, interesujących dla obu płci. Najbardziej wartościowe pod względem dydaktycznym są zainteresowania trwałe, których pobudzanie i podtrzymywanie u uczniów' powinno być jednym z ważniejszych zadań każdego nauczyciela.

Obok zaintresowań duże znaczenie dla właściwego przebiegu i pozytywnych wyników kształcenia ma motywacja osiągnięć. Psychologowie wykazali, że zależy ona przede wszystkim od wartości celu, do którego ‘ jednostka dąży, a także od stopnia prawdopodobieństwa sukcesu i porażki. Dlatego też w procesie kształcenia należy stawiać uczniów przed zadaniami, których wykonanie nie wykracza znacząco poza ich możliwości. Najlepiej jest - tak przynajmniej sądził L.S. Wygotski - kiedy program i metody nauczania nie tylko odpowiadają już osiągniętemu przez ucznia poziomom rozwoju, lecz ów rozwój nieco wyprzedzają. Dostarcza to bowiem dzieciom i młodzieży dodatkowych bodźców' do pracy, pobudza do wysiłku, ale nie zniechęca, słowem - tworzy dla nich strefę tzw. najbliższego rozwoju (Wygotski, 1971, s. 438).

Z podobną zależnością mamy również do czynienia, gdy chodzi o poziom aspiracji uczniów. Jest on zbyt niski w przypadku treści za łatwych, ale za wysoki, gdy uczniowie mają do czynienia z treściami, których opanowanie przekracza ich możliwości. Niemały wpływ na aspiracje mają również powodzenia i niepowodzenia uczniów w nauce szkolnej: w pierwszym przypadku poziom tych aspiracji rośnie, w drugim natomiast, tzn. u uczniów z niepowodzeniami szkolnymi, obniża się. Wtedy zaś, kiedy niepowodzenia mają charakter przejściowy i nie są dotkliwe.