kupisiewicz dydaktyka ogólna7

18 Dydaktyka ogólna

wania przez nie zasad i reguł nauczania-uczenia się jest znacznie węższy, bo ogranicza się - z wyjątkiem metodyki nauczania początkowego oraz metodyki studiów wyższych określonego typu - do jednego tylko przedmiotu. Tak więc, żeby pozostać przy wzmiankowanej wyżej zasadzie aktywizowania uczniów na lekcji, inne reguły postępowania dydaktycznego - jako pochodne tej zasady - formułuje dydaktyka szczegółowa historii, a zgoła inne metodyka fizyki czy zajęć praktyczno-technicznych.

Niezależnie od tak usytuowanych dydaktyk szczegółowych, dzięki którym nauczyciele mogą skutecznie kształcić powierzonych ich pieczy uczniów, wyróżnia się także dydaktykę naukową oraz dydaktykę szkoły wyższej. Pierwsza umożliwia porozumiewanie się pracowników nauki między sobą, a druga ułatwia tym pracownikom kontakt ze studentami (Geissler, 1981, s. 15).

Oprócz dydaktyki ogólnej istnieją również dydaktyki szczegółowe, czyli tzw. metodyki nauczania poszczególnych przedmiotów. Są one teoriami nauczania i uczenia się takich lub innych przedmiotów na określonych szczeblach nauczania. Przykładowo: dydaktyka (metodyka nauczania) matematyki jest teorią nauczania i uczenia się tego właśnie przedmiotu, przy czym może ona się odnosić do nauczania matematyki w szkole podstawowej, średniej lub wyższej. Podobnie metodyki nauczania (dydaktyki szczegółowe) biologii, geografii, języka polskiego itp., są teoriami nauczania i uczenia się tych przedmiotów w zakresie różnych szczebli nauki szkolnej.

Jedynie metodyka nauczania początkowego wywodzi swą nazwę nie od przedmiotu szkolnego, lecz od szczebla pracy dydaktycznej, tzn. klas I—111 szkoły podstawowej w naszym systemie szkolnym oraz w niektórych systemach zagranicznych. Składa się ona z dydaktyk różnych przedmiotów realizowanych na szczeblu nauczania początkowego, takich jak: język polski, matematyka, wiadomości o przyrodzie, geografia, wychowanie plastyczne, wychowanie muzyczne, zajęcia praktyczno-techniczne i wychowanie fizyczne. Podobnie przedmiotem badań dydaktyki szkoły wyższej jest nauczanie i uczenie się (studiowanie) w różnego rodzaju szkołach wyższych.

Dydaktyka ogólna jest ściśle powiązana ze wszystkimi metodykami nauczania, z jednej bowiem strony opiera się na wynikach badań prowadzonych przez przedstawicieli dydaktyk szczegółowych, z drugiej zaś formułuje uogólnienia, które są podstawą teoretyczną wszystkich metodyk.

3. Przedmiot i zadania dydaktyki

Czynności nauczania - uczenia się mogą przebiegać w sposób systematyczny i być zamierzone, a mogą też mieć charakter przypadkowy, okazjonalny. Dydaktyka ogólna bada przede wszystkim nauczanie - uczenie się systematyczne i zamierzone, organizowane planowo zarówno w szkole, jak i poza jej murami. Nauczanie - uczenie się może stanowić integralną część pracy dydaktycznej zinstytucjonalizowanej, realizowanej w szkołach, na różnego rodzaju kursach itp. Może też być związane w określony sposób z pracą szkolną, jak np. zajęcia domowe uczniów, bądź przybierać formę świadomego, mniej lub bardziej systematycznego samokształcenia. Wprawdzie w procesie samokształcenia nauczyciel nie kieruje bezpośrednio pracą ucznia, czyni to jednak często pośrednio, np. jako autor podręcznika lub prelegent wygłaszający pogadankę radiową czy telewizyjną. Z tego powodu samokształcenie jest również jednym z elementów przedmiotu badań dydaktyki.

Sumując, możemy powiedzieć, że dydaktyka ogólna zajmuje się analizą wszelkiego uczenia się i nauczania, organizowanego w sposób świadomy, systematyczny i planowy, inaczej - analizą wszystkich czynności składających się na proces nauczania - uczenia się. Przez proces rozumiemy tutaj zbiór powiązanych ze sobą czynności uczniów i nauczyciela, warunkujących się wzajemnie i podporządkowanych realizacji wspólnego celu, jakim jest wywołanie u dzieci, młodzieży lub osób dorosłych pewnych zamierzonych i względnie trwałych zmian. Ponieważ jednak czynności ucznia i nauczyciela zawsze przebiegają w określonych warunkach oraz są nastawione na uzyskanie założonych wcześniej rezultatów, przeto - mówiąc ściślej - przedmiotem badań dydaktyki ogólnej jest nie tylko sam proces nauczania - uczenia się, lecz również warunki niezbędne do jego wystąpienia (treść, organizacja, środki itp.), a także różnorakie, względnie trwale wyniki i skutki tych czynności.

Po tych wyjaśnieniach możemy przyjąć, że przedmiotem badań dydaktyki ogólnej jest proces nauczania - uczenia się łącznie z czynnikami, które go wywołują, warunkami, w jakich przebiega, a także rezultatami, do których prowadzi.

Analizą tak rozumianego procesu nauczania - uczenia się zajmują się rówmież dydaktyki szczegółowa, przy czym każda z nich - z wyjątkiem metodyki nauczania początkowego i dydaktyki szkoły wyższej - obejmuje jeden tylko przedmiot nauki szkolnej i pozaszkolnej, w tym także samokształcenie.

Wiadomo, że w toku realizacji każdego świadomie i planowo organizowanego procesu, a więc i procesu nauczania - uczenia się, zawsze zmierzamy do osiągnięcia określonego celu. Ponadto w procesie tym występują pewne treści, metody, formy organizacyjne i środki. Dlatego też analizę i opis tych właśnie czynników, podobnie jak wykrywanie prawidłowości charakterystycznych dla procesu nauczania - uczenia się oraz ustalanie opartych na nich norm postępowania, zalicza się do głównych zadań dydaktyki ogólnej. Niektóre z tych zadań dydaktyka rozwiązuje sama, natomiast przy rozwiązywaniu pozostałych korzysta z pomocy innych nauk, przede wszystkim psychologii, socjologii, logiki i filozofii.

Wiele zadań dotyczących celów, treści, zasad, metod, form organizacyjnych oraz środków realizacji procesu nauczania - uczenia się rozwiązują także dydaktyki szczegółowe. Czynią to jednak włącznie w odnie-