kupisiewicz dydaktyka ogólna2

106 Dydaktyka ogólna

Ogniwa procesu nauczania - uczenia się w podającym toku pracy dydaktycznej

Pierwszym ogniwem jest przygotowanie do pracy. Sprowadza się ono do wytworzenia u uczniów pozytywnej motywacji, sprzyjającej uczeniu się, a niekiedy wręcz warunkującej jego efekty końcowe. W tym celu nauczyciel - opierając się na uprzednio sporządzonym planie lub konspekcie - zaznajamia uczniów z zadaniami danej lekcji lub jednostki metodycznej, jej zamierzonym efektem końcowym oraz planem. Przygotowanie jest ogniwem wstępnym, którego jednak nie należy lekceważyć, gdyż ukierunkowuje ono odpowiednio myślenie i kształtuje wolę uczniów, uświadamiając im, czego i po co mają się uczyć.

Podanie uczniom nowego materiału jest drugim ogniwem podającego toku pracy dydaktycznej. Realizacji tego ogniwka służy bądź słowo mówione, np. wykład lub pogadanka nauczyciela, bądź słowo pisane, gdy uczniowie zaznajamiają się z nowymi dla nich wiadomościami dzięki lekturze podręczników szkolnych, korzystaniu z materiałów pomocniczych, encyklopedii, słowników itp.

Głównym zadaniem trzeciego ogniw'a, tzn. syntezy przekazanego uczniom materiału, jest wyeksponowanie zawartych w tym materiale idei przewodnich, podstawowych faktów, zasadniczych tez itp., w celu ich uporządkowania oraz utrwalenia. Te właśnie idee przewodnie i główne tezy stanowią swego rodzaju konstrukcję nośną, której wypełnienie wiadomościami szczegółowymi jest zawsze łatwiejsze aniżeli budowlanie z tych wiadomości owej konstrukcji. Dlatego też dobrzy nauczyciele przywiązują wagę nie tyle do tego, aby przekazywać uczniom jak najwięcej szczegółowych wiadomości, co raczej do tego, aby zapewnić im gruntowną znajomość treści podstawowych.

Czwartym ogniwem procesu nauczania - uczenia się, typowym dla toku podającego, jest kontrola stopnia opanowania przez uczniów przekazanych im wiadomości. Jedno z głównych zadań nauczycieli w toku realizacji tego ogniwa stanowi wykrycie braków' i luk w wiadomościach i umiejętnościach dzieci i młodzieży, a także ocena trwałości i operatywności opanowanej przez nich wiedzy. Stosownie do rezultatów' tej kontroli i oceny nauczyciel przeprowadza z uczniami odpowiednie zestawy ćwiczeń w celu przekazania im systemu jasnych i wyraźnie zdefiniowanych pojęć oraz powiązanych z tym systemem umiejętności. Likwidowanie ujawnionych luk - możliwe w drodze zindywidualizowanych ćwiczeń, wykonywanych przez uczniów' samodzielnie, aczkolwiek na polecenie i pod kierunkiem nauczyciela - jest niezbędnym warunkiem realizacji tego celu.

Niewątpliwą zaletę omawianego toku nauczania stanowi szybkie i bezpośrednie przekazywanie uczniom gotow'ej wiedzy przez nauczyciela. Jego słabość polega natomiast na niskim stopniu aktywności uczniów na lekcji oraz na głównie pamięciowym sposobie przyswajania przez nich wiedzy. Dlatego też rok podający, zbliżony do herbartowskiej koncepcji stopni formalnych, nie powinien dominować we współczesnej szkole, lecz jedynie uzupełniać tok poszukujący.

Ogniwa procesu nauczania - uczenia się w poszukującym toku pracy dydaktycznej

Uświadomienie sobie przez uczniów, pracujących pod kierunkiem nauczyciela, określonej trudności o charakterze teoretycznym lub praktycznym jest punktem wyjścia do samodzielnego sformułowania przez nich problemu, który mają rozwiązać przede wszystkim w drodze poznania bezpośredniego. Ogniwo to inicjuje poszukujący tok pracy dydaktycznej na lekcji. Ma ono istotne znaczenie dla ukształtowania pozytywnych motywów uczenia się i dla wyznaczenia głównych kierunków dalszej działalności poznawczej uczniów.

Drugim z kolei ogniwem omawianego toku jest słowne określenie napotkanej trudności, tzn. sformułowanie problemu oraz zebranie i uporządkowanie zarówno danych, jak i niewiadomych, które wiążą się bezpośrednio i pośrednio z rozważanym problemem. W trakcie realizacji tego ogniwa uczniowie, ciągle jeszcze pracując pod kierunkiem nauczyciela, zapoznają się z problemem wymagającym rozwiązania, a także gromadzą niezbędne w tym celu materiały.

W toku tych czynności mogą oni nadal korzystać z pomocy nauczyciela, formułować hipotezy prowadzące do rozwiązania problemu oraz uzasadniać każdą z nich na podstawie swej dotychczasowej wiedzy. W wyniku tej teoretycznej weryfikacji następuje selekcja wysuwanych przez uczniów hipotez: odrzucone zostają hipotezy słabo uzasadnione, mało prawdopodobne, a przedmiotem dalszej pracy staje się hipoteza, za którą przemawiają argumenty uznane za istotne (trzecie ogniwo).

W rezultacie owych poczynań do weryfikacji empirycznej, będącej czwartym ogniwem nauczania - uczenia się w poszukującym toku pracy dydaktycznej, kwalifikuje się właśnie tę, a nie inną hipotezę.

Empiryczną weryfikację hipotez przeprowadza się oczywiście przede wszystkim na lekcjach przedmiotów matematyczno-przyrodniczych. Gdy zaś chodzi o przedmioty humanistyczne, sprawdzeniu hipotezy może służyć analiza odpowiednich materiałów, np. źródeł historycznych, słowników, a także informacji zawartych w podręcznikach szkolnych, encyklopediach itp. Czynności wymagane w toku realizacji tego ogniwa uczniowie wykonują samodzielnie, aczkolwiek i tutaj powinni liczyć na pomoc obserwującego ich pracę nauczyciela. W przypadku potwierdzenia hipotezy na podstawie wyników obserwacji, eksperymentu, lektury odpowiednich materiałów itp., uczniowie zdobywają nowe wiadomości i umiejętności, łącznie z przekonaniem o potrzebie sprawdzenia formułowanych hipotez.

Włączenie tych nowych wiadomości i umiejętności do systemu posiadanej przez uczniów wiedzy, ich utrwmlenie i zastosowanie w działalności teoretycznej i praktycznej, wchodzi już w skład kolejnego, piątego ogniwa nauczania - uczenia się poszukującego. Zapewnia ono uczniom