22147 Obraz (49)

132

3. Jako przykład metafory przedmiotu wspomniana została metafora „ojciec to król”, zasugerowana przez złotą koronę na jego głowie, ale królewskość może być również przydana tej postaci za pomocą odpowiednich gestów, zresztą niekoniecznie wykonywanych przez samego ojca. Najdobitniejszym tego przykładem są działania głównego bohatera z dramatu Gombrowicza Ślub, który klęka przed swoim ojcem, aby tym sposobem nadać rodzicielowi królewską godność. Ten typ metafory wydaje się szczególnie charakterystyczny dla praktyki teatralnej z dwóch względów. Po pierwsze, podkreśla szczególną rolę aktora w nadawaniu znaczeń innym elementom inscenizacji (niekoniecznie osobom). Po drugie, w sposób niezwykle naturalny wykorzystuje relację struktury pojęciowej część-całość dla zbudowania obrazu metaforycznego. Proces ten zasadza się na umieszczeniu danego przedmiotu w kontekście, który zmieni jego znaczenie. Korona na głowie zwykłego ojca wywołuje zaskoczenie i jako metafora określa jego relację w stosunku do pozostałych członków rodziny. W dramacie Gombrowicza syn klęczący w poddańczym uniżeniu przed ojcem przydaje mu godności królewskiej w sposób budzący mniej kontrowersji.

Należy przypuszczać, że nie we wszystkich przypadkach będziemy w stanic, w ramach zaproponowanej klasyfikacji, jednoznacznie określić charakter elementu źródłowego metafory. Jednak rozpoznanie źródła metafory jest konieczne ze względu na konsekwencje interpretacyjne, jakie to ze sobą niesie. W przypadku sceny przedstawiającej wydawanie Hcrmii za mąż jako akt sprzedaży, uwagę widzów przyciągał zarówno gest Egcusza rzucającego córkę na środek sceny, jak również układ postaci, sugerujący podległość dziewczyny w stosunku do pozostałych postaci. Oba wpisywały się w ramy lej samej metafory „wydawanie córki za mąż to sprzedaż”. W pierwszym jednak przypadku metafora określa przede wszystkim relacje między ojcem i córką, natomiast w drugim podkreśla sytuację Hermii w stosunku do całości sytuacji: brak jakichkolwiek możliwości decydowania o własnym losie.

Struktura nadawana pojęciu przez metaforę: ukrywanie i uwypuklanie znaczeń

Proces uwypuklania oraz ukrywania znaczeń staje się możliwy dzięki systematycznemu charakterowi metafor. Jak wyjaśnia Lakoff,

„rozumienie jednego aspektu pojęcia w terminach innego pojęcia (np. jakiś aspekt dyskusji w terminach wojennych) jednocześnie musi powodować ukrycie innych aspektów tego samego pojęcia. Pozwalając nam skupić uwagę na jakimś aspekcie pojęcia (np. bitewnych aspektach dyskusji), pojęcie metaforyczne uniemożliwi nam jednocześnie skupienie uwagi na innych aspektach. nie mających związku z daną metaforą. Na przykład - w trakcie ożywionej dyskusji, kiedy jesteśmy pochłonięci atakiem na pozycje przeciwnika i obroną naszego własnego stanowiska, możemy stracić z pola widzenia te aspekty dyskusji, które mają związek ze współdziałaniem. Można bowiem zauważyć, żc ktoś, kto z nami dyskutuje, mając na celu osiągnięcie wzajemnego

zrozumienia, ofiarowuje nam artykuł wartościowy, jakim jest jego czas. Jednakże kiedy absorbują

nas aspekty bitewne, często tracimy z pola widzenia aspekty związane ze współdziałaniem"³¹.

Dlatego łatwiej nam będzie dostrzec pozytywną stronę dyskusji, jeśli będziemy ją pojmowali w ramach innej metafory, na przykład „dyskusja to wymiana poglądów”.

Uwypuklanie i ukrywanie aspektów danego pojęcia może być zatem osiągnięte przez zmianę metafory, kształtującej nasz sposób rozumienia danego pojęcia. Przedstawienie rytuału wydawania córki za mąż w Śnie nocy letniej jako aktu sprzedaży kształtuje odmienne wyobrażenie aniżeli małżeństwo ujmowane w kategoriach przekazywania daru. Jeszcze innego znaczenia nabiera ślub traktowany jako ofiara z kobiety, mająca zapewnić pomyślność danej społeczności.

Jednak przesunięcia w uwypuklaniu i ukrywaniu aspektów danego pojęcia mogą zachodzić w ramach tej samej metafory wraz z przemianami kulturowymi. Omawiane szesnastowieczne wyobrażenie „wielkiego teatru świata” przedstawiane będzie w zupełnie zmienionej formie w późniejszej komedii obyczajowej. „Wielką scenę życia”, obejmującą czas od narodzin do śmierci, zastępuje tutaj przestrzeń sypialni, buduaru czy parku. Taka przestrzeń nic wyróżnia w żaden szczególny sposób miejsca wejścia i zejścia. Pojawienie się danej postaci na scenie życia zależy bowiem od jej umiejętności prowadzenia gry towarzyskiej, która pozwala zaistnieć w towarzystwie. Sama gra jest przy tym rozumiana jako przywdzianie maski, podyktowane konwenansem towarzyskim, lub jako wybór określonej roli dla osiągnięcia konkretnego celu. Nic przypadkiem w Pociesznych wykwintnisiach imię służącego udającego markiza brzmi Ma-skaryl. W komedii obyczajowej nie istnieje z góry założony scenariusz, nad którego wykonaniem czuwałby wszechobecny Autor. Swoją rolę dobrze gra ten, kto najlepiej umie się ukryć pod przybraną rolą. Jednym z największych mistrzów tej sztuki jest Molierowski Tartuffe. Przez długi czas znakomicie odgrywa rolę świętoszka, zwodząc swoją postawą Orgona do tego stopnia, że ten - nic bacząc na nic - zapisuje mu cały majątek. Dopiero teraz następuje interwencja z zewnątrz. Funkcję wszechwiedzącego Autora spełnia tym razem król, który szybko odkrył, iż pod imieniem Tartuffe’a kryje się znany łotr, „co już dawno winien dać był szyję”. Fałszywa gra zostaje więc napiętnowana. Bez wątpienia jednak Tartuffe okazał się aktorem doskonałym. W bezpośrednim starciu z rodziną Orgona wygrywa bezapelacyjnie, a tragiczny dla niego koniec nic wynika z popełnionego błędu, ale jest komentarzem Moliera do przedstawionej historii.

Takie przesunięcie w ramach lej samej metafory jest wynikiem odwoływania się do jej ogólnego obrazu przez przywołanie różnych metafor cząstkowych składających się na jej całość. W szesnastowiecznym „wielkim teatrze świata” mówi się przede wszystkim o momencie wejścia na scenę i zejścia z niej, o reżyserze ludzkich działań na święcie, natomiast w salonie najważniejsza jest sama gra, rozumiana jako udawanie postaci, które zapewni sukces lub zainteresowanie pozostałych osób z towarzystwa. Również zatem w przypadku zmian wewnątrz pewnego całościowego obrazu metaforycznego uwypuklanie i ukrywanie określonych jej aspektów odbywa się na gruncie systematyki metafor cząstkowych, budujących spójny obraz metafory ogólniejszej.

G. l.akoff, M. Johnson, Metafory..., s. 32.