23936 kupisiewicz dydaktyka ogólna4

92

Dydaktyka ogólna

ją poza jego ramy. Dodatkowe, fakultatywne zajęcia dla uczniów wybitnie zdolnych musiałyby więc stanowić ważny element nowych programów, i to nic tylko w szkole średniej, lecz również w szkole podstawowej.

•    Treści nauczania tzw. przedmiotów pokrewnych powinny być ze sobą skorelowane zarówno w obrębie poszczególnych działów, jak i pojedynczych tematów. Ma to doniosłe znaczenie przede wszystkim w nauczaniu propedeutycznym, w którym wiele tematów opracowuje się globalnie, eksponując równocześnie treści wchodzące w obręb poszczególnych przedmiotów.

•    Realizacja szeroko rozumianego postulatu przygotowania uczniów do życia wymaga uwzględnienia w programach nauczania zespołu problemów dotyczących preorientacji szkolnej i zawodowej, tzn. ułatwienia młodzieży racjonalnego wyboru kierunku dalszej nauki lub zawodu. W wyższych klasach szkoły podstawowej oraz w szkolnictwie średnim wymaga Lo także pozostawienia nauczycielowi pewnej swobody w doborze treści aktualnych, związanych z najnowszymi zdobyczami nauki i techniki oraz wydarzeniami społeczno-politycznymi.

•    Treści kształcenia powinny się odznaczać walorami wychowawczymi. Postulat ten wynika m.in. z podstawowej tezy dydaktyki współczesnej, iż proces kształcenia nie polega jedynie na przekazywaniu uczniom wiedzy, lecz na wszechstronnym rozwijaniu ich osobowości, np. poprzez racjonalne wiązanie teorii z praktyką.

•    Racjonalnie zbudowane programy nauczania, umożliwiając uczniom poznanie i rozumienie przeszłości i teraźniejszości, muszą ich również wychowywać dla przyszłości, przygotowywać do życia w święcie ustawicznych przemian. Warunkiem osiągnięcia tego celu jest, by budowano je nie tylko według założenia, co uczeń powinien umieć, lecz również stosownie do tego, kim chcemy, aby był. Takie połączenie przedmiotowego i podmiotowego kryterium doboru treści kształcenia pozwala mu poznać rzeczywistość przyrodniczą i społeczną oraz zrozumieć rządzące nią prawa, wzbogacić własne życie, a także rozwinąć swe siły duchowe (Suchodolski, 1977; Suchodolski, Wojnar, 1990, s. 10 i nast).

•    1 rudnego problemu przyrostu wiedzy, będącego następstwem tzw. eksplozji informacyjnej, nie można rozwiązać ani w drodze ustawicznego uzupełniania programów nowymi treściami, ani też poprzez dalsze wydłużanie okresu nauki szkolnej. Wiele danych wskazuje, że rozwiązania tego dylematu należy szukać w systematycznej aktualizacji materiału nauczania, połączonej z jego racjonalną selekcją, w koncentrowaniu się na treściach podstawowych, w intensyfikacji procesu nauczania -uczenia się, wreszcie w wyrobieniu u uczniów umiejętności samodzielnego uczenia się (por. Kupisiewicz, 1994, s. 26 i nast.).

4. Plany i programy nauczania

Aprobowany przez społeczeństwo ideał wychowania oraz służące j go realizacji cele pracy dydaktyczno-wychowawczej, najnowsze osiągnj

cia i tendencje rozwojowe nauki, prawidłowości rządzące przebiegiem nauczania - uczenia się oraz czas trwania i organizacja tego procesu, wreszcie respektowana przez władze oświatowe teoria doboru i układu treści kształcenia - oto czynniki determinujące ostateczny kształt planów i programów nauczania realizowanych w szkolnictwie ogólnokształcącym i zawodowym.

Plan nauczania dla danego typu szkoły, tzn. szkoły ogólnokształcącej lub zawodowej o określonej specjalności, obejmuje polny rejestr realizowanych w niej przedmiotów, ich rozkład na poszczególne lata nauki, a także liczbę godzin nauczania przeznaczoną dla każdego przedmiotu zarówno w pełnym cyklu pracy szkoły, jak i w określonych klasach. Tego rodzaju plan stanowa podstawę do opracowania programów nauczania poszczególnych przedmiotów.

W przeciwieństwie do planu, który zawiera tylko wykaz przedmiotów? nauki szkolnej, program nauczania ustala, jakie wiadomości, umiejętności i nawyki o trwałych walorach poznawczych i wychowawczych oraz wjakiej kolejności uczniowie mają sobie przyswoić.

Na program nauczania składają się zazwyczaj:

•    uwagi wstępne, w których określa się cele nauczania danego przedmiotu;

•    materiał nauczania, obejmujący podstawowe funkcje, pojęcia, prawa, teorie i ważniejsze hipotezy, metody, techniki pracy, algorytmy, reguły postępowania itp. z zakresu dyscypliny naukowej odpowiadającej danemu przedmiotowa;

•    uwagi o realizacji programu oraz wskazówki na temat metod, form organizacyjnych i środków? umożliwiających skuteczną realizację materiału nauczania objętego programem.

Wynika stąd, że zawartość programów? jest determinowana nie tylko przez treść odpowiadających im dyscyplin naukowych, lecz również przez cele, metody i organizację pracy dydaktyczno-wychowawczej, które to czynniki wiążą się z kolei z formowaniem osobowości uczniów? i z warunkami nauczania - uczenia się. Dlatego też programy nauczania nie mogą być po prostu „miniaturami” odpowiadających im dyscyplin. Zresztą nie wszystkie przedmioty nauczania - czego przykładem są chociażby zajęcia praktyczno-techniczne - mają swoje odpowdedniki w określonych dyscyplinach naukowych.

Przedmioty objęte planem nauczania dzieli się przeważnie na obowiązkowe i fakultatywne. Pierwsze, zawierające podstawy wiedzy o przyrodzie, społeczeństwie, technice i kulturze, stanowią wspólny dla wszystkich uczniów kanon wykształcenia. Natomiast przedmioty fakultatywne dotyczą zagadnień bardziej szczegółowych i wiążą się głównie z dążeniem szkoły do zaspokojenia indywidualnych potrzeb i zainteresowań uczniów. Liczba przedmiotów fakultatywnych wzrasta zazwyczaj w miarę przechodzenia uczniów z niższych szczebli nauczania na wyższe. Wtedy też występują one zarówno w planie zajęć pozalekcyjnych, jak i lekcyjnych.