28833 IMG`57 (2)

bezzasadny będzie domysł, iż swoje szczególne wyczulenie na ten aspekt polskich światopoglądów uczony ten zawdzięcza uprzednim wieloletnim i mistrzowskim studiom myśli rosyjskiej³.

W Rosji to bowiem, jak powszechnie wiadomo, spór o model cywilizacji wyznaczał przez sporą polać XIX stulecia najbardziej wyrazistą linię ideowych podziałów. W polskim życiu umysłowym pod zaborami i na wychodźstwie tak być nie mogło. Formalne i nieformalne' stronnictwa grupowały się tu wokół strategicznych programów narodowych i socjalnych, a także — rzecz szczególna — wokół programów literackich. Otóż programy cywilizacyjne były z tamtymi skorelowane dość luźno i w sposób mało obowiązujący. Na przekór schematom, wśród konserwatystów polskich zdarzali się zdeklarowani okcydentaliśd, wśród liberałów sceptycy niechętni mieszczańskiej kulturze i etyce, wśród romantyków entuzjaści nowoczesnej techniki, zaś przynależność do ruchu rewolucyjno-niepodległościowego w ogóle nie przesądzała stosunku do modelu zachodniej cywilizacji i do jego przydatności dla Polski. Chcąc zatem ukazać powinowactwa i przeciwieństwa stanowisk w sprawie tego modelu, a wraz z tym rzucić pierwsze zarysy polskiej futurologu XIX wieku, musimy nader często przekraczać granice utrwalone na naszej mapie ideologicznej ubiegłego stulecia.

Wzgląd ten skłonił mnie do poniechania konstrukcji „monograficznej¹, która by polegała na kolejnym przedstawianiu zapatrywań poszczególnych „obozów¹ —politycznych, filozoficznych czy literackich — na sprawę modernizacji życia polskiego. Bardziej celowe zdawało się dążenie do ujęcia dialogowego, zderzanie ze sobą postaw i argumentów przeciwstawnych, tak jak rzeczywiście konfrontowały się one w polemikach^W wielkim dziewiętnastowiecznym sporze o cywilizację wyróżnić można pewne problemowe płaszczyzny i każdej z nich 'nadać nazwę złożoną z dwóch przeciwstawianych sobie ówcześnie haseł. Będą to takie opozycje, jak: „narodowość i cywilizacja”, „rozwój naturalny i sztuczny’², „postęp moralny i materialny” (albo równoważnie „ewangelia i ekonomia¹), „Słowiańszczyzna i Zachód” itp^

Takie to pary pojęć posłużyły mi za tytuły większości rozdziałów. Wątki ich biegną na ogół równolegle w czasie: jedyną stanowczo wprowadzoną tu cezurą, dzielącą książkę na dwie części, jest rok 1863, co chyba nie wymaga uzasadnienia.

Czytelnik nie powinien zatem oczekiwać, iż odnajdzie tu integralny opis czyjegokolwiek światopoglądu. Z analizowanych tekstów świadomie wypreparowywałem niektóre tylko włókna, wyznaczone przez główny temat pracy. Zbierałem materiały do życiorysu jednej wyodrębnionej idei („unit-idea”, jak to nazywał Arthur Lovejoy) albo raczej do historii jednego, choć długiego i wielopostaciowego sporu, to zaś wymaga rozrywania wewnętrznych wiązań systemów myślowych — i nic się na to nie da poradzić⁶.

Pisząc te studia, nie miałem też ambicji przedstawienia pełnego przeglądu stanowisk w interesującej mnie sprawie. Byłoby to zadanie ponad moje siły, a zapewne także ponad cierpliwość czytelnika. Podobne postawy, argumenty, nawet sformułowania powtarzały się, jak klisze, w różnych środowiskach ideowych. Dbałem więc nie o to, aby były tu reprezentowane wszystkie ugrupowania i ośrodki myśli polskiej, lecz o to, aby w ramach każdej z opisywanych konfrontacji przedstawić główne — skrajne i kompromisowe — pozycje, przy czym dobór przykładów zdawał się rzeczą mniej istotną. Korzystałem tedy dość swobodnie z prawa selekcji, a na jej rezultacie zaważyła też nierównomierna znajomość źródeł i ich lokalno-historycznego kontekstu. Zdaję sobie sprawę, że doprowadziło to do pewnego skrzywienia proporcji. Autorzy z zaboru rosyjskiego przytłaczają słabo reprezentowane pozostałe dwa zabory, a i piśmiennictwo emigracyjne zostało spożytkowane w stopniu niewystarczającym, co zamierzam uzupełnić w dalszych studiach z tego zakresu.

W trakcie dyskusji nad niektórymi rozdziałami tej książki pytano mnie parokrotnie — czy zamierzałem opisać poglądy szczupłych elit intelektualnych, czy też postawy typowe dla umysłowości polskich warstw wykształconych najszerzej wziętych? Odpowiedź na to pytanie nie jest prosta. Praca ta opiera się na tekstach: dziennikarskich, publicystycznych, filozoficznych, literackich! Każdy tekst jest bezpośrednim wyrazem przekonań i rozterek tylko tego, kto go napisał. Wszelkie socjologiczne ekstrapolacje opinii, czyli przypisywanie są-

A. Lovejoy, Estayt in tht Knoty «/ Idtas, New Yorfc 1960, $. 8-10.

1

filozofią, rtlifią i polityką Stadia o myśli polskiej epoki romantyzmu. Warszawa 1983.

2

Wszystkich prac A. Tikctatfo, mających z.wiązek z naszym tematem, niepodobna ta wymienić. O myśli intlitMti AMątwmłC tTkręg² tm<rezr.nrK7 utopii- Struktura iprzemiany rosyjskiego ikMiw/UłlM, Warszawa 1904, wstąp do opnomotąo przezeń wy beru ptsm Filozofia społeczna narotbaettsa rosyjskiego, l. I, Warszawa 1965, _s V-CLXXVI; ora Rosyyeka filozofio i myśl społeczna odeńnecrwa dr amsrknrmu. Tmun 1973. O myśli polskiej: nbmfia « wi ijaa i m ²~~ z dmrjim filozofii i myśli społecsno-religijnej romantyzmu polskiego. Warszawa 1970: